Nijkerk (stad)

Voor de herkomst van de plaatsnaam Nijkerk zijn twee verklaringen.

Sinds mensenheugenis wordt verteld dat de naam komt van 'Nije kercke', wat 'nieuwe kerk' betekent.[2][3] In de 13e eeuw zou er een kapel of kerk gebouwd zijn, die een dochterkerk was van de parochie in Putten. Ter onderscheiding van de kerk in Putten werd deze kapel of kerk 'Nije kercke' genoemd. Lange tijd meende men dat deze nieuwe kerk gebouwd werd na een veenbrand in 1222, afgaande op de verklaring van een Nijkerkse pastoor die een stichtingsakte uit 1222 zou hebben gezien. Het is te danken aan de Nijkerkse geschiedschrijver G. Beernick dat het jaar 1222 decennialang werd genoemd als bouwjaar van de 'Nije kercke'.[2] Van Lieburg ontkracht dit verhaal door aan te tonen dat alle feiten rondom het jaartal 1222 ontbreken.[3]

Een theorie van recenter datum is die van Hagoort. Hij schrijft dat de bewoners van de buurtschap Ark (in de huidige polder Arkemheen bij Nijkerk) in de 13e eeuw vanwege overstromingen op hoger gelegen delen gingen wonen.[2] Zij namen de naam van hun vroegere woonplaats mee en voegden er 'Nie' (nieuw) aan toe: 'Nie-Ark'.[2] Dit lijkt al sterk op 'Niekark', de huidige plaatsnaam in het dialect. Later zou de naam verbasterd zijn van 'Nie-Ark' / 'Nie-Erk' tot Nijkerk.[2]

De plaatsnaam Nijkerk komt voor het eerst voor in een lijst van bezittingen van Herbertus, heer van Putten, uit het jaar 1313.[2] In belastingadministratie uit 1333/1334 wordt gesproken over 'paludis apud Nyenkercke', wat 'moeras bij Nijkerk' betekent.[2] Ook wordt ‘Nykerc’ genoemd in het archief van het Vaticaan in een pausbul uit 1353.[2][3]

Nijkerk was als grensplaats van het Hertogdom Gelre met het Sticht Utrecht regelmatig strijdtoneel en in 1412 werd het dorp geheel verwoest in een uitloper van de Arkelse Oorlogen. Om herhaling te voorkomen gaf hertog Reinoud IV van Gelre Nijkerk op 27 maart 1413 stadsrechten en vrijstelling van tolgeld, onder de voorwaarde dat de nieuwe stad zich op eigen kosten zou ommuren. Deze formulering was door de hertogelijke kanselarij overgenomen uit oudere stadsrechten en werd niet meer letterlijk uitgevoerd omdat stadsmuren in 1413 militair nutteloos waren geworden. Het werden aarden wallen en de poorten werden van hout.

Nijkerk heeft in de geschiedenis een aantal keren te kampen gehad met rampen. In 1421 brandde de kerk af en bij de stadsbrand van 1540 brandde de stad vrijwel geheel af.

Kiliaen van Rensselaer, bewindvoerder van de West-Indische Compagnie, benoemde zijn neef Wouter van Twiller uit Nijkerk tot gouverneur van Nieuw-Amsterdam. Arent van Corlaer, een eveneens uit Nijkerk afkomstige vriend van Wouters broer Jan van Twiller, stichtte in 1662 de Hollandse kolonie Schenectady in Nieuw-Nederland, de huidige staat New York in de Verenigde Staten. Nijkerk onderhoudt nog steeds vriendschappelijke betrekkingen met de stad Schenectady. De steden hebben sinds 2013 een stedenband.

Van 1749 tot 1759 werd het godsdienstig leven beheerst door de Nijkerkse beroeringen, een voorbeeld van de opwekkingsbeweging in de 18e eeuw. Kerkdiensten werden verstoord door kerkgangers die hun geloofsgenoten opzweepten tot extatische uitingen van inkeer en berouw. Stadhouder Willem IV verbood deze uitingen.

Nijkerk bloeide in de 18e eeuw. De stad leefde van tabaksteelt, handel en glasblazerijen en was in 1795 de grootste stad van de Veluwe. Dit is goed te merken aan de architectuur. In die tijd zijn veel mooie herenhuizen gebouwd in het huidige centrum. In Gelderland had alleen Arnhem een grotere omvang.

In april 1872 was er een oproer in Nijkerk omdat pastoor H. Terschouw en parochianen van de toenmalige Sint-Catharinakerk de herdenking van de inname van Den Briel in 1572 niet wensten mee te vieren, omdat de katholieken jarenlang onderdrukt werden. Dit zorgde voor een oproer tussen de protestanten en de katholieken.[4]

In januari 1916 liepen grote delen van de stad onder vanwege de Stormvloed van 1916; onder andere op 13 en 14 januari.

In mei 1940 vielen Duitse troepen Nederland binnen. Om de Duitse opmars te vertragen werd Nijkerk, dat aan een belangrijke route van Duitsland naar West-Nederland ligt, geëvacueerd en vervolgens door het Nederlandse leger beschoten.[5] De evacués werden enkele dagen ondergebracht in Putten en Harderwijk.

Een aantal wijk- en straatnamen verwijzen naar belangrijke personen in de geschiedenis. Voorbeelden hiervan zijn Corlaer, de Van Rensselaerstraat, de Van Twillerstraat en de Slichtenhorsterweg die zijn genoemd naar pioniers die vanuit Nijkerk naar Nieuw-Nederland trokken. Verder de Ds. Kuypersstraat (genoemd naar Gerardus Kuypers (1749-1750), bekend van de Nijkerkse beroeringen) en de Burgemeester Stamstraat, genoemd naar burgemeester Jan Willem Stam, die bekend is van het verzetswerk tijdens de Tweede Wereldoorlog en die ook burgemeester van Dinxperlo geweest is. Ten slotte de Kardinaal Alfrinklaan, vernoemd naar kardinaal Bernardus Alfrink.

Het in 2017 gebouwde zwembad is vernoemd naar wethouder Jaap van der Krol, die onder andere bekend was als vice voorzitter betrokken van het NOC*NSF.

Na de Tweede Wereldoorlog groeide Nijkerk fors. Om Nijkerk te ontlasten van het noord-zuidverkeer werd de Frieswijkstraat aangelegd. Vooral na aanleg van de A28 in 1965 werden stukken land tussen deze rijksweg en de stad benut voor bedrijventerreinen, zoals de Arkervaart en Watergoor, hetgeen veel werkgelegenheid opleverde. Dat leidde tot verdere expansie van de woningbouw. De eerste naoorlogse woonwijken verrezen: Schulpkamp, de Bruins Slotlaan en enige bebouwing rondom het centrum.

Eind jaren vijftig werd begonnen aan de oostzijde van de stad. Uit deze periode, tot circa 1975 stammen de wijken Oranjewijk, Beulekamp, Paasbos en Rensselaer; in de laatste wijk werden voor het eerst flats opgeleverd (van Oldenbarneveltstraat).

Tevens werden in de jaren zeventig rondom verpleeghuis Zilverschoon twee wijken aangelegd, Bruins Slotlaan en Hazeveld. Eind jaren zeventig begon met de wijk Strijland een groot project, aansluitend op de wijken Beulekamp en Paasbos. Hier bouwde men tot ongeveer 1986, daarna ging men aan de westzijde uitbreiden.

Rond 1989 startte de gemeente een omvangrijk project ten westen van de rondweg met de wijk Corlaer. Rond 1997 startte men het tweede gedeelte, Groot Corlaer, met de deelplannen Boerderijakkers (1997-2000), De Bogen (2000-2006) en tot slot het deelplan De Terrassen. Sinds 2007 worden in deze wijk 800 woningen gebouwd. Sinds diezelfde tijd wordt een aantal inbreidingslocaties bebouwd, onder andere aan de Oranjelaan en het Molenplein/van Reenenpark. Aangrenzend aan de wijk Groot-Corlaer is in 2017 gestart met de bouw van woningen in de nieuwbouwwijk Doornsteeg. Deze wijk is genoemd naar de locatie, het gehucht Doornsteeg.

Ook de voorzieningen werden flink uitgebreid. Zo zijn diverse sportvoorzieningen aanwezig en sinds enkele jaren bijna alle vormen van voortgezet onderwijs in het Corlaer College.

Op 14 oktober 2012 werd de toren van de Grote Kerk verkozen tot de mooiste toren van Nederland.