Hertogdom Gelre

Het hertogdom Gelre, officieel "hertogdom Gelre en graafschap Zutphen" genoemd (onder meer in 1339[1] en in 1675[2][3]) is een voormalig hertogdom in het oosten van Nederland en het westen van Nederrijn.

Hertogdom Gelre
Land binnen het Heilige Roomse Rijk (1339-1648)
Deel van Gulik-Kleef-Berg (1538-1543)
Gewest van de Habsburgse Nederlanden (1543-1648)
Eén der Zeven Verenigde Nederlanden (1648-1795)
← 
← 		 1339 – 1795  →
 →
 →
 →
 →
(Details)
Kaart
Het Hertogdom Gelre en het Graafschap Zutphen rond 1350.
Algemene gegevens
HoofdstadGeldern (1096-1347)
Nijmegen (1347-1543)
Arnhem (1543-1795)
Regering
Regeringsvormhertogdom
DynastieHuis Gelre (1339-1371)
Huis Gulik (1383-1423)
Huis Egmont (1423-1473)
Huis Valois-Bourgondië (1473-1493)
Huis Egmont (1493-1538)
Huis van der Mark (1538-1543)
Huis Habsburg (1543-1648)
geen (1648-1747)
Huis Oranje-Nassau (1747-1795)
Staatshoofdhertog
Plv. staatshoofdstadhouder

Naam

Vorm

De eerste vermelding van de plaatsnaam Gelre in een oorkonde is uit het jaar 812. De schrijfwijze vertoonde diverse varianten: Gelre, Gielra, Gellero, Gelera en dergelijke. De naamsvarianten met een ingevoegde /-d-/ zijn jonger dan die van Gel(le)re. Het wordt soms Gelder genoemd, ten gevolge van de "d"-epenthese (het inlassen van een letter, hier de "d"; vandaar ook de woordafleidingen "Gelders" en "Gelderland").[4]

Betekenis

Gellere (997), Gellera (1104/1105), Geldren (1167) stond oorspronkelijk wellicht voor een verhoogd gelegen nederzetting aan het drassige riviertje de Niers, of anders zou Gellera een afsnijding van de Niers geweest kunnen zijn.

Geografie

Het historische hertogdom omvatte in het huidige Nederland Gelderland en Noord-Limburg. Het strekte zich ook uit over een klein deel van het noorden van de tegenwoordige bondsstaat Noordrijn-Westfalen, met hierin onder andere de steden Gelder en Viersen aan de rivier Niers.

Gelre was verdeeld in vier kwartieren, samen vormden zij de Staten van de Kwartieren:

  1. Opper-Gelre, ook wel "Kwartier van Roermond" of (naar het Duitse Oberquartier) "Overkwartier" genoemd[5][6][7]: de steden Gelder, Roermond en Venlo
  2. Kwartier van Nijmegen: tussen de grote rivieren
  3. Kwartier van Veluwe (ook wel: van Arnhem)
  4. Kwartier van Zutphen (het graafschap Zutphen)

Opper-Gelre, de bakermat van het hertogdom, omvatte het noordelijk deel van de huidige Nederlandse provincie Limburg, inclusief Venlo en Roermond, en het aangrenzende gebied in Duitsland rond het stadje Geldern of in het Nederlands Gelre (Gelder, Gelderen), waaraan het hertogdom Gelre en het latere Gelderland hun naam te danken hebben. De laatste drie kwartieren waren gelegen in de huidige provincie Gelderland.

Hertogdom Gelre rond 1350

In de middeleeuwen was Gelre een zelfstandig en belangrijk hertogdom. De zelfstandigheid eindigde definitief in 1543. De noordelijke kwartieren (Neder-Gelre) aan de ene kant en het zuidelijke Opper-Gelre aan de andere kant vormden geografisch geen aaneengesloten geheel. Het hertogdom Kleef vormde een wig tussen de noordelijke en de zuidelijke gebiedsdelen. Ook politiek gingen beide gewesten een gescheiden weg. Tijdens de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden vormde het noordelijke deel een van de zeven gewesten. Opper-Gelre was daarentegen deel van de Zuidelijke Nederlanden.

Het hertogdom en het daarmee verbonden graafschap Zutphen omvatte enerzijds het gebied van de huidige provincie Gelderland en anderzijds het noorden van Limburg (met onder meer Venlo, Venray en Roermond), evenals het aangrenzende zuidelijk deel van de Duitse kreis Kleef. In dit tweede landsdeel, en wel aan de huidige Duitse kant, lag ook het stamoord Geldern. Ook in het huidige Noord-Brabant heeft Gelre bezittingen gehad, zoals het dorp Geldrop.

Het oorspronkelijke zuidelijke gebied lag gescheiden van het later verworven noordelijke, dat de huidige provincie Gelderland omvatte samen met Kleef en Emmerik. Het zuidelijke, dat nu in Limburg en Noordrijn-Westfalen ligt, werd sindsdien Opper-Gelre of Overkwartier genoemd. De andere gebieden zouden bijgevolg als Neder-Gelre aangeduid kunnen worden, maar die term is nooit in gebruik geweest.

Geschiedenis
Heraut van Gelre die een tabberd van het schild draagt
Reinoud IV te paard, met gespiegeld wapen en dekkleed

Dynastieën

Huis Gelre

Nadat Gelre in 1339 een hertogdom was geworden, ontbrandde onder Reinald III de strijd tussen de Heeckerens, gesteund door Reinald, en de Bronckhorsten, gesteund door Reinalds broer Eduard. Bij de slag van 1361 wordt Reinald gevangengenomen en Eduard wordt hertog. Tien jaar later wordt Eduard vermoord, en wordt Reinald hersteld, maar deze sterft nog in hetzelfde jaar. Hiermee is het Huis Gelre uitgestorven.

Huis Gulik

Reinalds dochter Maria was getrouwd met de hertog van Gulik. Toen hertog Reinald III in 1371 stierf zonder mannelijke erfgenaam, volgde de Eerste Gelderse Successieoorlog. Deze leidde er in 1383 toe dat Maria's zoon Willem III van Gulik hertog werd. Vanaf 1393 was hij tevens hertog van Gulik. In 1402 stierf hij kinderloos en kwam Gelre in handen van zijn broer Reinald IV. Nadat ook deze kinderloos was gestorven in 1423, werden Gelre en Gulik weer gescheiden.

Huis Egmont

Edelen en steden erkenden een achterneef van Reinald, Arnold van Egmond als opvolger (1423-1465). Deze raakte verwikkeld in een strijd met zijn zoon Adolf. Hij werd op zijn slot in Grave overrompeld en in Buren gevangengezet. Adolf nam het bewind over.

Bourgondisch

In 1473 kwam Gelre in handen van de Bourgondische hertog Karel de Stoute, die met geweld had ingegrepen in de Gelderse opvolgingsstrijd. Nadat hertog Karel in 1477 was overleden werd hij opgevolgd door zijn enige dochter, Maria van Bourgondië. Deze huwde in hetzelfde jaar met Maximiliaan I van Oostenrijk. Hun zoon Filips de Schone kreeg in 1482 Gelre in handen.

Weer zelfstandig

Tegen deze 'buitenlandse' overheersing bleef verzet bestaan en in 1493 werd Gelre weer zelfstandig. Onder Karel van Gelre verzette het hertogdom zich succesvol tegen de Habsburgse hegemonie in de Nederlanden.

Gelderse oorlogen

In 1502 raakte Gelre opnieuw verzeild in een conflict met het hertogdom Bourgondië (dat later Habsburgs werd). Karel van Gelre slaagde er bijna in een rijk te stichten in de oostelijke helft van het huidige Nederland, maar de Bourgondische legers verhinderden dit en onderwierpen stukje bij beetje het Gelderse rijk in opbouw.

Weer Guliks

Na het overlijden van Karel van Gelre werd hertog Willem van Kleef en Gulik tevens hertog van Gelre. Ook hij verzette zich tegen de Habsburgse heerser Karel V, maar moest bij het Traktaat van Venlo in 1543 Gelre afstaan aan Karel V.

Habsburgs

Vanaf dat moment maakte Gelre deel uit van de Habsburgse Nederlanden.

Stadhouders

Vanaf de Bourgondische tijd werden stadhouders aangesteld die namens de landsheer het hertogdom bestuurden:

In dienst van de Bourgondiërs:

In dienst van de Habsburgers:

In dienst van de Staten-Generaal:

Splitsingen

Als gevolg van de Tachtigjarige Oorlog werd Gelre gesplitst. De drie noordelijke kwartieren namen deel aan de Unie van Utrecht (1579) en gingen later als Gelderland deel uitmaken van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

Het Overkwartier of Opper-Gelre bleef in Spaanse handen maar na de Vrede van Utrecht in 1713 werd ook dit gebied verder gesplitst:

Bij het Verdrag van Wenen van 1815 kwam het westelijk deel van Pruisisch Opper-Gelre weer bij het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, evenals Staats-Opper-Gelre (Venlo) en Oostenrijks Gelder (Roermond). Al deze delen van het vroegere Overkwartier gingen toen op in de grote provincie Limburg. De noordelijke kwartieren werden opnieuw de provincie Gelderland.

Wapen

Het Gelderse wapen is in de loop van de geschiedenis enkele malen veranderd.[8]

  • 1339-1377
  • Volgens het wapenboek Huldenberg (15e eeuw)
  • omstreeks 1543
  • 1543-1799 (met Gulik)

Zie ook
Zie de categorie Guelders van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.
Landen binnen de Bourgondische Kreits van het Heilige Roomse Rijk
sinds 1512:Antwerpen · ArtesiëFG · BrabantRD · Franche-ComtéFG · HenegouwenFD · HollandRG · Limburg-OvermaasRD · LuxemburgFD · Mechelen · Namen · VlaanderenFD RD · ZeelandRG
1512–1548:FrieslandRG · DoornikFD
sinds 1548:GelreRD · GroningenRG · JeverV · OverijsselRG (incl. LingenV) · UtrechtRG · ZutphenRG

FG FD) Geheel of deels verloren aan Frankrijk 1659–1713; RG RD) Geheel of deels verloren aan de Republiek 1581–1715; V) Door vererving bij een andere kreits

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.