Nationale Dodenherdenking

In eerste instantie werden alleen de in de Tweede Wereldoorlog omgekomen Nederlandse militairen en vezetsstrijders herdacht. Het initiatief hiertoe werd genomen door Jan Drop (1907-1993) uit Den Haag, wiens vader en broer in de oorlog werden gedood. Drop en zijn vrouw Gré hielpen Joden aan onderduikadressen en ontvingen hiervoor de Yad Vashem-onderscheiding. De eerste herdenking werd op 4 mei 1946 gehouden. Schoksgewijs werden de definities wie vereerd moest worden aangepast. In 1961 werd het officiële memorandum voor 4 mei aangepast, waardoor ook de aan Nederlandse kant gevallenen tijdens andere militaire conflicten werden herdacht, zoals bij de politionele acties in de nadagen van Nederlands-Indië en bij VN-vredesoperaties in bijvoorbeeld Libanon, Bosnië en Afghanistan.

Uiteindelijk werden alle Nederlanders herdacht die vanaf de Tweede Wereldoorlog door oorlogshandelingen of bij VN-vredesmissies waren omgekomen, zowel in als buiten Nederland. Vanaf 1981 is de herdenking ook gericht tegen 'racisme en onverdraagzaamheid'. In 2015 werd in het memorandum vastgelegd dat alle slachtoffers de Nederlandse nationaliteit moeten hebben gehad. In 2019 werd dit weer aangepast, omdat hiermee ongewild groepen buitengesloten zouden kunnen worden, zoals de joodse vluchtelingen uit Duitsland.

In 2013 deden het Nederlands Verbond voor Progressief Jodendom, de Raad van Kerken, het Contactorgaan Moslims en Overheid en het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap een gezamenlijke oproep om alleen nog de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog te herdenken. Ze vonden dat de beweegredenen voor het houden van de herdenking "niet meer helder" overkwamen. Nu er ook slachtoffers van andere oorlogen herdacht werden, zou dit volgens hen geleid hebben "tot verwatering en het wegvallen van het onderscheid tussen daders en slachtoffers".[1]

Er bestaat geen algemene consensus over het onderwerp van een (symbolische) verzoening. De toenmalige Duitse ambassadeur Thomas Läufer opperde in een bijdrage aan dit debat eind 2009 in het tv-programma De oorlog: "Als we het met de verzoening serieus menen, horen wij ook op de Dam te staan". Lokaal waren er wel diverse omstreden initiatieven.[2][3] Expliciete herdenking van Duitse doden ligt echter erg gevoelig[4] ook als het niet om overtuigde nazi's maar om jonge dienstplichtigen gaat.

Het officiële gedenkschrift voor 4 mei luidt:

	Tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei herdenken wij allen – burgers en militairen – die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, in oorlogssituaties en bij vredesoperaties.
— Memorandum[5]

Plaatselijke comités geven een eigen invulling aan de herdenkingen en dragen ook zelf verantwoordelijkheid voor die invulling.

Koningin Beatrix en Prins Claus na hun kranslegging (1986)

Amsterdamse burgemeester Van Hall bij de kranslegging op de Dam (1967)

De eerste dodenherdenking werd gehouden op 9 mei 1945 op de Dam in Amsterdam. Het gemeentebestuur had de dag ervoor daarover beslist. Er werd een minuut stilte gehouden om de gevallenen te herdenken.

De nationale herdenking op de Dam in Amsterdam vindt plaats volgens een vast protocol:

• Vanaf 18.55 uur vindt in de aan de Dam gelegen Nieuwe Kerk een plechtigheid plaats waar, naast leden van de koninklijke familie en regeringsleden, oorlogsgetroffenen en nabestaanden en anderen die zich hebben aangemeld, aanwezig zijn. Deze plechtigheid duurt een half uur en wordt rechtstreeks uitgezonden op een van de publieke tv-netten. Tijdens de plechtigheid wordt ook de 4 mei-lezing uitgesproken.
• Om 19.50 uur verlaat de Koning de Nieuwe Kerk en loopt, tezamen met zijn echtgenote en enkele politieke en militaire hoogwaardigheidsbekleders, door een erecouloir van veteranen naar het monument op de Dam. Voor het monument stopt de groep.
• Een lid van het Nationaal Comité 4 en 5 mei houdt een korte voordracht.
• Hierna leggen de Koning en Koningin een krans bij het monument namens alle burgers van Nederland.[6]
• Vervolgens wordt het signaal Taptoe gespeeld, dat om acht uur eindigt; de klok van de Nieuwe Kerk slaat en er worden twee minuten stilte gehouden ter nagedachtenis aan degenen die zijn omgekomen.[6]
• Na de twee minuten stilte worden twee coupletten van het Wilhelmus gespeeld en van de aanwezigen wordt verwacht dat ze het eerste en zesde couplet meezingen.
• Hierop volgt een korte toespraak over de betekenis van 4 mei.
• Kransen worden vervolgens gelegd door vertegenwoordigers van de regering, waaronder de minister-president, van het parlement, de krijgsmacht, verzetsbeweging en allerlei organisaties en groeperingen in de maatschappij. Hierbij wordt de volgende tekst uitgesproken:
  • "Er zullen nu drie kransen worden gelegd voor alle burgers die tijdens of direct na de Tweede Wereldoorlog in Europa, zijn omgebracht of omgekomen omdat zij:
    - in verzet kwamen;
    - werden uitgesloten, vervolgd, vermoord in concentratie- en vernietigingskampen om wie zij waren;
    - het leven verloren door oorlogsgeweld of uitputting.
  • De volgende krans wordt gelegd voor alle burgers die zijn omgebracht of omgekomen, tijdens of direct na de Tweede Wereldoorlog in Azië als gevolg van verzet, internering, oorlogsgeweld en uitputting.
  • De volgende kransen worden gelegd voor alle militairen en koopvaardijpersoneel, omgekomen in dienst van het Koninkrijk der Nederlanden tijdens de Tweede Wereldoorlog en sindsdien in oorlogssituaties en bij vredesmissies."[7]
• Er wordt een zelfgeschreven gedicht uitgesproken door een scholier.
• Hierna leggen plaatselijke schoolkinderen bloemen bij het monument.
• Ten slotte begint het defilé, waarbij iedereen langs het monument kan lopen en bloemen kan neerleggen.

De plechtigheid op de Dam, van het verlaten van de Nieuwe Kerk door de Koning en Koningin tot het begin van het defilé, wordt sinds 1987 op alle publieke zenders uitgezonden, alsmede op de SBS-zenders. De RTL-zenders zenden de herdenking op de Waalsdorpervlakte uit. Tijdens de twee minuten stilte zijn alleen achtergrondgeluiden te horen, zoals het fluiten van vogels. Op de televisie worden deze geluiden kunstmatig ingevoegd.

Martinitoren met vlaggen halfstok

Op 4 mei hoort de vlag van 18.00 uur tot zonsondergang (in Amsterdam is dat 21.10 uur) halfstok te hangen. Indien er bij de dodenherdenking een vlag halfstok hangt, wordt de vlag in top gehesen nadat het volkslied is gezongen. Volgens het huidige protocol uit 2001 mag de vlag na het volkslied ook halfstok gelaten worden.[8]

In heel Nederland verloopt de Nationale Herdenking op de volgende manier:

• De Nederlandse vlag (zonder wimpel) hangt halfstok van 18.00 uur tot zonsondergang. Vaak zijn er na 20.02 uur nog activiteiten, zoals kransen en bloemen leggen. De vlag blijft daarom halfstok tot zonsondergang.
• Kerkklokken mogen op 4 mei luiden vanaf 19.45 uur tot 19.59 uur.
• Tussen 20.00 en 20.02 uur is men twee minuten stil.

Voor openbare gelegenheden geldt dat zij rekening houden met de dodenherdenking. Dat betekent bijvoorbeeld dat er geen feesten, muziek en activiteiten zijn tussen 19.45 en 20.15 uur. Zo is het voor bezoekers mogelijk tussen 20.00 en 20.02 uur twee minuten stil te zijn. Op 4 mei sluiten winkels in Nederland om uiterlijk 19.00 uur volgens de winkeltijdenwet. Een gemeente mag bepaalde winkels toestemming geven om open te blijven.[9]

De twee minuten stilte gelden in het hele land, ook op plaatsen waar geen plechtigheid wordt gehouden. Treinen, trams, metro's en bussen worden stilgezet en van iedereen wordt verwacht om acht uur een moment van stilte in acht te nemen, waar diegene zich ook bevindt. Op de snelweg is het echter verboden een auto stil te zetten. Automobilisten kiezen daarvoor een geschikte afrit of parkeerplaats. Dit wordt geadviseerd via de radio. Metrotreinen rijden door tot het eerstvolgende station en houden daar stil. Verder blijven hulpdiensten normaal actief.

Herdenking op de Waalsdorpervlakte (2009)

In alle gemeenten in Nederland zijn herdenkingen bij plaatselijke monumenten voor slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Het patroon is gelijk: het trompetsignaal Taptoe (of in sommige gevallen, zoals in Elburg, de Last Post), twee minuten stilte, het Wilhelmus en kransleggingen. De bezoekers wandelen daarna langs de kransen en voegen er bloemen aan toe. Voorbeelden zijn de Waalsdorpervlakte in Scheveningen, het ereveld Grebbeberg in Rhenen en honderden andere plaatsen waar graven of monumenten aan de slachtoffers en de bezetting herinneren. Bij sommige plaatsen wordt de herdenking door een stille tocht voorafgegaan of wordt na afloop een herdenkingsconcert uitgevoerd.

Sinds 2010 worden na afloop van de herdenking onder de titel Theater Na de Dam in diverse steden theatervoorstellingen gegeven, ieder op hun eigen manier betrekking hebbend op de Tweede Wereldoorlog.

Ook eerder op de dag vinden herdenkingen plaats. De voorzitters van de Eerste Kamer en Tweede Kamer en de Raad van Ministers leggen in de ochtend een krans bij het nationaal monument Erelijst van Gevallenen 1940-1945 in het gebouw van de Tweede Kamer. Later in de ochtend vindt de jaarlijkse herdenking plaats van de gevallenen voor het vrije woord bij het monument op de gevel van Nieuwspoort.

Op 15 augustus wordt de capitulatie van Japan en de bevrijding van voormalig Nederlands-Indië herdacht, hoewel in principe de slachtoffers uit Indië ook op 4 mei worden herdacht. De herdenking vindt plaats bij het Indisch Monument in Den Haag en verschillende andere plaatsen in het land bij Indische monumenten.[10]

Het besluit om de Nationale Herdenking altijd plaats te laten vinden op 4 mei, ongeacht de dag van de week, is in 1968 door de regering genomen. Dit in verband met het feit dat voor verschillende religieuze groeperingen de rustdag op een andere dag van de week valt. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei volgt deze lijn.[11]

Door het invoeren van de zomertijd in 1977 valt Dodenherdenking niet meer vlak voor zonsondergang. Bij oudere verslagen en gedichten wordt gesproken over het vallen van de duisternis bij de herdenkingsplechtigheid.

• 
  Scouts dragen de kransen naar het Nationaal Monument.
• 
  De Koning en Koningin leggen de eerste krans.
• 
  De genodigden van de herdenkingsbijeenkomst lopen na afloop door de erehaag.
• 
  Koningin Beatrix opent het defilé in 2012.
• 
  Herdenking in de Tweede Kamer
• 
  Herdenking koopvaardij oorlogsslachtoffers te Amsterdam
• 
  Montfort
• 
  Baarn
• 
  Enschede

• Bevrijdingsdag (5 mei)
• Vlaginstructie
• Lijst van oorlogsmonumenten in Nederland
• Remembrance Day

• Breekbare Dagen. 4 en 5 mei door de jaren heen. Uitgeverij CPNB, 2012. ISBN 9789059651661
• Peters, B., 'Herdenken en vieren. Debatten in de Tweede Kamer over de betekenis van 4 en 5 mei', in: C. C. van Baalen (red.) e.a., Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2007. De moeizame worsteling met de nationale identiteit (Amsterdam 2007) p. 97-106. Beschouwing waarbij niet alleen wordt stilgestaan bij de betekenis van 4 en 5 mei, maar die zich ook laat lezen als een overzicht van de ontwikkeling van beide dagen.
• Stilstaan bij de oorlog. De gemeente Amsterdam en de Tweede Wereldoorlog, 1945-1995. Auteurs: Martin Harlaar en Jan Pieter Koster. Uitgeverij THOTH, Bussum, 1995. ISBN 90-6868-122-2.
• Reijt, M van de, Zestig jaar herrie om twee minuten stilte. Hoe wij steeds meer doden gingen herdenken, Uitgever Bert Bakker, 2010. ISBN 9789035134911

• Geschiedenis van 4 en 5 mei
• Oorlogsgravenstichting
• Nationaal Comité 4 en 5 mei

Zie de categorie Dodenherdenking van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.