Nationaal Monument op de Dam

Leeuw en pyloon

Het Nationaal Monument is ontworpen door architect J.J.P. Oud. Het monument bestaat uit een pyloon met beelden en een gedenkmuur met reliëfs. De beelden zijn van beeldhouwer Johannes Anton Rädecker, en de reliëfs van Paul Grégoire. Voor het monument staan twee leeuwenfiguren als wachters, gemaakt door Jan Willem Rädecker.

Pyloon

De tweeëntwintig meter hoge pyloon is van beton bekleed met travertijn, een marmerachtige, poreuze kalksteen uit Toscane. Aan de voorzijde zijn vier geboeide mannenfiguren aangebracht met daarboven een vrouw met kind op de arm en een krans om het hoofd, met duiven die om haar heen vliegen. Rechts en links van de pyloon bevinden zich twee mannen met huilende honden.

Vier geboeide mannenfiguren

De vier geboeide mannen aan de voorkant staan voor de ellende van de oorlog. De twee mannen aan de zijkanten van de pilaar symboliseren het verzet; de linkerfiguur beeldt het verzet van de intellectuelen uit, de rechterfiguur het verzet van de arbeiders. De honden bij deze figuren verbeelden smart en trouw. De vrouwfiguur met het kind en de duiven symboliseert de overwinning, vrede en nieuw leven. Omhoogvliegende duiven op de achterzijde van de zuil verwijzen naar de bevrijding.

De Latijnse tekst op de voorzijde van het gedenkteken is van de classicus J.D. Meerwaldt (1888-1966):

"Hic ubi cor patriae monumentum cordibus intus
quod gestant cives spectet ad astra dei.

(Laat hier waar het hart van het vaderland is,
het monument dat burgers binnen in hun harten dragen,
naar de sterren van God kijken.)"

Het tijdelijke Nationaal Monument op de Dam in 1947 met de elf urnen van de fusilladeplaatsen

Vlak na het einde van de Tweede Wereldoorlog dienden twee voormalige Nederlandse militairen een voorstel in bij de gemeente Amsterdam voor de oprichting van een Nationaal Monument. Binnen twee jaar verklaarde het gemeentebestuur en de Nederlandse regering zich akkoord en bood de gemeente Amsterdam het Damplantsoen aan. Op de Dam verrees in afwachting van het uiteindelijke monument, in 1947 een tijdelijke colonnade met daartussen elf urnen met aarde van fusilladeplaatsen en begraafplaatsen uit iedere provincie en het bijbehorende provinciewapen erboven afgebeeld. Dit monument was een ontwerp van A.J. van de Steur en Auke Komter. De urnen werden gemaakt door keramiste Jos H. van der Veen[1] Omdat een referentie naar Nederlands-Indië ontbrak werd op 29 april 1950 een nis in het midden toegevoegd met een urn met aarde uit 22 erevelden uit Indonesië.

In 1946 werd gelijktijdig ook geld ingezameld voor een monument dat mede door Heineken werd gefinancierd. Dat had dan in het Tweede Weteringplantsoen, tegenover het kantoor van Freddy Heineken en dicht bij de brouwerij, moeten verrijzen. Johannes Anton Rädecker werd aangetrokken om dit monument vorm te geven. Zijn schetsen, en die van andere beeldhouwers, werden in 1946 tentoongesteld in het Stedelijk Museum.

Naar aanleiding van deze tentoonstelling besloot burgemeester Arnold Jan d'Ailly dat het monument op de Dam zou verrijzen ten koste van het plan in de Tweede Weteringplantsoen. Om geld in te zamelen verkocht de gemeente symbolisch de grond aan particulieren voor 50 cent per cm². Overigens was deze actie niet erg succesvol. Johannes Anton Rädecker werd nogmaals voorgedragen als ontwerper, maar werd opgedragen samen te werken met een architect. Dit werd J.J.P. Oud. Na vier jaar kregen Oud en Rädecker van de Centrale Commissie voor Oorlogs- en Vredesgedenktekens het groene licht om hun ontwerp uit te voeren.

Rädecker werd langzaam ziek, en zijn ontwerpen werden aangevuld door zijn zoon Jan Willem.[2] De onthulling van het monument vond plaats op 4 mei 1956, enkele maanden na de dood van Rädecker.[3]

In 1965 en 1998 werd het monument grondig gerestaureerd. In 1998 is het volledig gedemonteerd en delen ervan, zoals de beelden, de leeuwen en de topbekleding van de pyloon, zijn in Duitsland geïmpregneerd met acrylhars. De steensoort is in het Nederlandse klimaat onvoldoende weervast gebleken. De binnenkant van de pyloon, die oorspronkelijk uit baksteen bestond, is vervangen door beton.[4]

Aan het eind van de jaren 60 van de 20e eeuw trokken hippies van heinde en verre naar het Nationaal Monument om er in de zomer in de open lucht te bivakkeren; soms verbleven er enkele honderden zogenaamde damslapers. In 1970 verbood de gemeente het slapen op de Dam wat tot hevige rellen leidde.

Op 15 oktober 2007 werd het bouwwerk in de Top 100 Nederlandse monumenten 1940-1958 geplaatst en werd bekend dat het Nationaal Monument de status van rijksmonument krijgt. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed voegde het monument op 14 augustus 2009 toe aan de lijst van rijksmonumenten.

• Top 100 Nederlandse monumenten 1940-1958
• De Eendracht, een voormalig Nationaal Monument dat tot 1914 op de Dam stond