Jahwist

De zes verteleenheden werden in een keer verbonden tot de ons bekende volgorde; omdat deze selectie een duidelijk patroon laat zien, pleit dat er sterk voor dat een eigen redactie aan het werk is geweest. Alle verhalen - behalve één - spelen buiten Israël en Juda. Ze schilderen de dragers van de handelingen af als vreemden: Hagar in de woestijn,[17] Lot in Sodom,[18] Abrahams dienaar in Mesopotamië,[19] Isaak bij de Filistijnen,[20] Jakob in Haran,[21] Jozef in Egypte,[22] later daar ook de Israëlieten,[23] Mozes in Egypte[24] en later in Midjan,[25] het volk dat doolde in de woestijn.[26] Mirjam[27] en Mozes[28] stierven voor de poort van het beloofde land.

De uitzondering bevestigt de regel: de Abrahamvertellingen spelen zich af in de bergen van Israël.[29] Maar ook Abraham werd als vreemdeling uitgelegd. Hiertoe werd het land Israël met een kunstmatig onderscheid tussen Israëlieten en Kanaänieten in een bewust anachronisme als een land van vreemdelingen uitgelegd: "In die tijd werd het land bewoond door de Kanaänieten"[30] en "Ik zal dit land aan jouw nakomelingen geven."[31] Dat de Israëlieten het land zouden bezitten, lag verhaaltechnisch in de toekomst. Het was daarom volstrekt logisch dat Jakob en zijn zonen het land later verlieten en de Israëlieten daarna pas weer terugkeerden. Het jahwistische werk is een geschiedenis van vreemdelingschap. Het richtte zich tot de Judeeërs die niet in hun voorouderlijke land leefden.

De oergeschiedenis berust op een vertelling over de oorsprong van de mensheid, een antropogonie. Net als Enoema Elisj,[32] het Babylonische epos over de schepping van de wereld, begon het met de toestand van de wereld voor de schepping: "er [groeide] op de aarde nog geen enkele struik". In tegenstelling tot de Babylonische mythologie bestond de eerste akte niet uit het scheppen van de goden, maar begon met de schepping van de mens. Een enige God ging daarbij als een pottenbakker te werk. Nadat Hij Zijn schepsel adem in de neus heeft geblazen, plantte Hij voor hem een tuin als leefomgeving in het oostelijk geleden Eden. Daarna schiep God de dieren en ten slotte uit een rib van de mens de vrouw.[33] De twee oermensen brachten een zoon voort: Kaïn. Hij was de stamvader van een serie generaties die tot Noach en zijn drie zonen Sem, Cham en Jafet leidde. Deze opeenvolgende generaties mondde uit in de volkenlijst in Genesis 10, die de volken van de toenmalige wereld op basis van woonoord en taal indeelde en genealogisch verbond. Omdat de Babyloniërs en Perzen niet werden genoemd, maar wel Assoer, ligt een ontstaanstijd van de 7e eeuw v.Chr. voor de hand. De tegenwoordige toewijzing van de opsomming van volken aan de Priestercodex gaat terug op Schrader[34] en de hem volgende Nöldeke,[35] maar is strijdig met de duidelijke opbouw van de Priestercodex, waarin op de zondvloed de genealogie van Sem volgde in Genesis 11:10-26.[36]

In deze verhalen zijn sporen van het ontstaan van cultuurvaardigheden terug te vinden: veeteelt en akkerbouw, stedenbouw, muziek, smeedkunst.[37] De omvangrijkste, iets latere invoeging is de overlevering van de zondvloed,[38] die op een uit Mesopotamië bekende, oeroude overlevering teruggaat en voor de Hebreeuwse lezers werd aangepast.[39] Voordat de mensheid zich over de aarde verspreidde keerde de Chaos nog een keer terug. De vloedheld Noach overleefde door de voorzorgen van de God JHWH en werd de tweede stamvader van de mensheid. Dat het verhaal later werd ingevoegd, blijkt het duidelijkst uit de cultuurgeschiedenis in Genesis 4, die er duidelijk niet op voorbereid is dat door de vloed alles weer van voren af aan zou beginnen.[40]

De geschiedenis van Abraham, Isaak en Jakob heeft drie grote, kunstig uitgewerkte vertellingen als fundament: de zoektocht naar een bruid voor Isaak,[19] het bedrog van Jakob om de zegen te krijgen[41] en het huwelijk van Jakob met de dochters van Laban en de geboorte van zijn zonen.[42] Deze vertellingen worden in Genesis 24:67aβ, 25:21bβ,24-26a, 27 en 28:10 met grove steken aan elkaar genaaid. Hier gaat de geboorte van de zonen van Abraham aan vooraf. Omdat Sara oorspronkelijk onvruchtbaar was, gaf zij Abraham haar dienstmaagd Hagar tot vrouw, die Ismaël baarde.[43] Daarna werd Sara zelf zwanger en baarde Isaak.[44] Alle gebeurtenissen speelden zich binnen de familie af, sterker nog, het voortbestaan van de familie is het enige thema: huwelijk, nakomelingen en erfopvolging. De figuren zijn geen representanten, maar individuen. Opvallend is de geografisch brede horizon. Abraham verbleef in de woestijn richting Egypte.[45] Isaak woonde in Berseba aan de zuidwestelijke grens van Juda.[46] Het land van hun verwanten is het noordelijke Syrië.[47] Een zelfstandig fragment betreft de vertellingen over Isaak in Gerar in Genesis 26, waarmee het opvolgingsverhaal in Genesis 25 en 27 wordt onderbroken.

Deze familievertelling is later tot een oorsprongsgeschiedenis van Israël uitgegroeid. De vertelling over Abraham werd uitgebreid met de overlevering over Lot, die over een stad ging die lag waar nu de Dode Zee ligt, namelijk Sodom dat vanwege de bandeloosheid van de inwoners ervan ten onder ging.[48] Lot, voor het vurige oordeel gespaard, verwekte bij zijn beide dochters de zonen Moab en Ammon, waaruit de koninkrijken aan de oostelijke kant van de Jordaan ontsproten.[49] Jakob gold als de stamvader van de Israëlieten zoals Esau als de stamvader van Edom gold en Laban als die van de Arameeërs. Op zijn vlucht voor Esau richtte Jakob het heiligdom in Betel op, het belangrijkste koninklijke heiligdom voor het noordelijke koninkrijk Israël.[50] Bij zijn terugkeer gaf hij het gebergte Gilead zijn naam,[51] vestigde Machanaïm in oostelijk Jordanië,[52] plantte de Debora-boom bij Luz[53] en vestigde het graf van Rachel bij Efrat.[54]

Het theater van deze nationalisering was het noordelijke koninkrijk Israël of zijn invloedssfeer. Daarom valt op dat dit koninkrijk in de vertellingen niet voorkomt. Als grondlegger van de cultuur nam Jakob = Israël zelf de koninklijke rol over. Daaruit kan met enig voorbehoud worden geconcludeerd dat deze rolwisseling rond het einde van het koninkrijk moet hebben plaatsgevonden, toen het in 722 v.Chr. door de Assyriërs werd verwoest. Ze kon tot afstammelingen van de toplaag worden herleid, die bij de verovering van Samaria naar Juda waren gevlucht. Hiervoor pleit de indruk dat de vertellingen de plaats beschrijven van een minderheid die er niet meer woont.

De vertelling over Jozef en zijn broers speelt zich weer af in de familiekring. In zijn oudste vorm is het een sprookje. Zoals zoveel sprookjes begon het met een broederconflict: de vader trok de jongste voor en wekte daarmee de jaloezie van de oudere broers. Ze verkochten Jozef naar Egypte.[55] Daar klom hij aan het einde van een weg vol vernederingen op tot de eerste man na de farao.[56] Aan de verleidingsscène door "de vrouw van Potifar"[57] lag een Egyptische broedersprookje uit de 19e dynastie ten grondslag.[58] Later is de geschiedenis van Jozef tot een novelle uitgewerkt, die het wisselende lot van de held uitlegt als een voorbeeld van de leiding van JHWH.

Van deze verhaalketen is alleen het begin bewaard gebleven. Mozes, van geboorte een Leviet, werd in een kistje in de Nijl gelegd en door de dochter van de farao geadopteerd. Dat kan zijn Egyptische naam verklaren.[59] Deze episode is een aangepaste versie van de herkomstvertelling van koning Sargon van Akkad, die in een Neo-Assyrische versie bewaard is gebleven.[60] Toen bekend werd dat hij in een conflict als wreker had opgetreden, moest hij voor de farao vluchten.[61] In Midjan, het noordwesten van het Arabisch Schiereiland, trouwde hij met de dochter van de priester.[62] Na de dood van de farao[63] keerde Mozes naar Egypte terug.[64] Hier breekt de bron af. De etiologie van de brandende doornbos in de woestijn werd in deze verhalen ingevoegd. Hierin werd ook vermeld dat Mozes' rol die van een (Levitische) priester was.

Het dolen in de woestijn na de uittocht uit Egypte begon in de deltaresidentie van Ramses II[65] en voerde langs de tussenstations Sukkot, Etam,[66] de woestijn van Sur,[67] Mara,[68] Elim,[69] de woestijn van Sin,[70] Refidim,[71] de Sinaïwoestijn[72] tot aan Kades aan de zuidgrens van Juda[27] en het kennelijk in de buurt gelegen Sittim.[73] De opsomming van tussenstations verschaft een verteldraad waaraan de keten van episoden worden geregen: het bittere water van Mara[68] en de palmoase Elim,[69] het eten van de uitscheiding van schildluizen (manna genoemd)[74] en het eten van kwartels.[75]

Het verloop werd door twee invoegingen waarin Mozes voor het eerst optrad onderbroken: het wonder bij de zee[76] en de ontmoeting van JHWH op de Godsberg in de woestijn Sinaï,[77] die later in het verloop van een lange literaire ontwikkeling tot de plaats van de oudtestamentische wet is ontwikkeld. Naast Mozes werd ook de profetes Mirjam genoemd, die na de redding bij de zee het overwinningslied aanhief[78] en waarvan haar dood in Kades werd vermeld,[27] net als de dood van Mozes.[28]

Tussen de dood van Mirjam en de dood van Mozes is de laatste grote verteleenheid ingevoegd, die over de ziener Bileam. Hij werd door de Moabitische koning Balak ingehuurd om Israël te vervloeken, maar in plaats daarvan zegende hij hen.[79] Ze weerspiegelen de conflicten tussen Israël en het toenmalige vazallenkoninkrijk Moab. Ook hier is een oud verhaal uit een buitenbijbelse bron ingevoegd, waarnaar mogelijk de Aramese Bileam-inscriptie uit Tell Dēr ‘Allā verwijst.[80] De redactionele interventie heeft meer gevolgen, waardoor het dolen van de Israëlieten niet alleen meer over (de omgeving van) de directe weg vanuit het zuiden, maar ook over het oostelijke Jordanië voerde.

In de Jahwist is JHWH een menselijke god, zowel fysiek (zo wandelde God door de tuin van Eden[84] en daalde Hij af om de toren van Babel te bekijken,[85] zie ook Exodus 17:7) als mentaal (zo onderhandelde Abraham met JHWH voor het lot van Sodom en Gomorra[86] en stemde Mozes JHWH milder toen hij de Israëlieten in eerste instantie wilde uitroeien[87]).[88]

De Jahwist houdt zich in het bijzonder bezig met Juda, inclusief de relatie met zijn rivaal en buur Edom; het richt zich vooral op Judese steden als Jeruzalem en steunde de legitimiteit van het Huis van David. De Jahwist is ook kritisch in de richting van de andere stammen van Israël en suggereert dat de hoofdstad van het noordelijke koninkrijk Israël Sichem werd veroverd door een list waarbij alle oorspronkelijke inwoners werden uitgeroeid.[89][90]

Michael D. Coogan identificeerde drie terugkerende thema's in de traditie van de Jahwist: de relatie tussen de mens en aarde,[91] scheiding tussen mensen en God[92] en het toenemende verval van de mensheid.[93][94]

Iedere hypothese over een redactionele geschiedenis beroept zich op literair-kritisch onderscheid tussen de bronnen van vóór redactie en de literaire aanvullingen van de redacteur, die de bronnen uitkoos, ordende, verbond en met het oog op zijn literaire en theologische doel bewerkte. Van redactie kan alleen worden gesproken als het redactionele niveau zich niet alleen literair-kritisch van de bronnen laat onderscheiden, maar ook door bepaald taalgebruik, stijl en inhoudelijke kenmerken als samenhangend te onderscheiden is.

Dat geldt voor de Jahwist. De oudere exegese onderkende dit en maakte regelrechte catalogi aan[95]; alleen dacht men met het idioom van de verteller te maken te hebben en zag nog niet dat het in feite het taalgebruik van de redactionele tekst is, dat het werk de stilistische signatuur verleende.

Hoe dan ook: men mag zulke criteria niet zomaar toepassen. De redactie hangt qua stijl ook van de bronnen af en heeft op zijn beurt de later toegevoegde teksten weer beïnvloed. De samenhang met de bronnen is in het geval van de Jahwist bijzonder sterk. Daarom is de literaire stijl niet zo makkelijk te herkennen als die van de Deuteronomist of de Priestercodex. De literair-kritische indicatoren om onderscheid te kunnen maken tussen de redactie en de brontekst zijn echter overwegend eenduidig. De redactie heeft een karakteristiek profiel dat zich van de gemeenschappelijke theologische ideeën binnen het Oude Testament en hun taalgebruik onderscheidt.

Anders dan de kunstmatige naam "Jahwist" doet vermoeden, hoort de Godsnaam niet tot de belangrijkste kenmerken.[96] Hoewel het eigen taalgebruik in dit opzicht consistent is, heeft de redacteur het godsdiensthistorisch bonte beeld dat zijn bronnen boden gehandhaafd.[97] Talrijk zijn dan ook bij de Jahwist vindplaatsen met de Godsaanduiding "Elohim".[98] Omgekeerd gebruikten ook de latere toevoegingen en niet op de laatste plaats de Priestercodex de Godsnaam יהוה jhwh.[99]

Een soort taalkundig bepalend fossiel is de uitdrukking "genade vinden in iemands ogen" (מצא חֵן בְּעֵינֵי). Deze wordt in Genesis tot en met Numeri 26 keer gebruikt, waarvan 15 plaatsen teruggaan tot op de Jahwist[100]; de andere vindplaatsen zijn door de jahwistische redactie beïnvloed.[101] De uitdrukking heeft zijn wortels in de stijl van hoofse spraak en heeft betrekking op de verhouding van een hooggeplaatste, meestal een koning, tot een laaggeplaatste. In de dialoog spreekt de laaggeplaatste de hooggeplaatste aan met "mijn heer" en noemt zichzelf "de knecht".[102]

Dat de redacteur tot het hoofse milieu behoorde, blijkt uit zijn vertrouwdheid met spreekvormen en rechtspleging. Zo gebruikte hij de aanklachtformule: "Wat heb je gedaan?"[103] Hij kende het koninklijke recht om te doden,[104] de formele beschuldiging[105] en het appel.[106] Met hoofse wendingen gebruikte hij het rechtsinstituut van moord schreeuwen om sleutelscènes vorm te geven.[107]

Zo gebruikte de redacteur ook de taal van de koninklijke cultus. Hij gebruikte uitdrukkingen uit het klaaglied van de eenzamen en uit het danklied,[108] net als elementen van heilsorakels die op het klaaglied antwoordden, zoals de geruststellende formule "Wees niet bang",[109] de formule van bijstand "Ik zal je terzijde staan"[110] en de formule om zich voor te stellen "Ik ben Jahwe".[111] De openbaring aan Jakob in Betel werd door de redacteur als een cultische ontmoeting met God uitgebeeld.[112] Hetzelfde gold voor de ontmoeting met God van Mozes op de Sinaï.[113]

Opvallend zijn de vele vragen: "wie?", "wat?", "waarom?",[114] maar vooral "waar?". "[Adam,] waar ben je?"[115] en "Waar is Abel, je broer?"[116] zijn de beroemdste voorbeelden van een stijlmiddel dat zelden zo vaak wordt gebruikt.[117] Hieruit blijkt vertrouwdheid met de hoofse Wijsheidsliteratuur.

De redacteur voegde aan scènes sturende zinnen toe die de lezer aanspoorden het beschrevene op zijn eigen situatie toe te passen. De sturende zinnen onderstreepten de werkzame tegenwoordigheid van Jahwe. Veel ervan hebben een ethische lading. "Het is niet goed dat de mens alleen is"[118] is het eerste voorbeeld. Vele volgden: "Ik zal je zegenen ... een bron van zegen zul je zijn"[119]; "Is ook maar iets voor de HEER onmogelijk?"[120][121]

Een bijzonder doeltreffende vertelconstructie is het schema van aankondiging en vervulling. De gebeurtenissen werden niet eenvoudig als zodanig beschreven: belangrijke gebeurtenissen volgden regelmatig op een belofte.[122] Hiermee moest het werk hoop wekken bij de geadresseerden. Ook negatieve gebeurtenissen zoals de zondvloed en de vernietiging van Sodom werden vooraf aangekondigd.[123] De dreigende taal in de richting van de vijandelijke volken betekenden voor de Israëlieten een belofte van bescherming.