Gruweldaden in Congo-Vrijstaat

Kaart van de Congo-Vrijstaat in 1892

Zelfs vóór hij Koning werd van België in 1865, begon de toekomstige koning Leopold II te lobbyen bij Belgische politici om een koloniaal rijk te creëren in het Verre Oosten of Afrika, dat het Belgische prestige zou vergroten en verhogen.[1] Politiek gezien was kolonisatie echter niet populair in België, omdat het werd gezien als een riskante en dure gok zonder duidelijk voordeel voor het land. De vele pogingen van Leopold om politici te overtuigen hadden weinig succes.[1]

Vastbesloten om zelf een kolonie te zoeken en geïnspireerd door recente rapporten uit Midden-Afrika, begon Leopold met het steunen van een aantal toonaangevende ontdekkingsreizigers, waaronder Henry Morton Stanley.[1] Leopold richtte de International African Association (Association internationale africaine ) op, een "liefdadigheidsorganisatie" met als doel toezicht houden op de verkenning en het onderzoek van een gebied rond de Congo rivier, met als doel humanitaire hulp en "beschaving" aan de inwoners te bieden. Op de Berlijnse conferentie van 1884–85 erkenden de Europese leiders officieel de controle van Leopold over de 2,350,000 km² van de (fictief) onafhankelijke Congo-Vrijstaat op grond van het feit dat het een vrijhandelszone en een bufferstaat zou zijn tussen Britse en Franse invloedssferen.[1] In de Vrijstaat oefende Leopold totale persoonlijke controle uit zonder veel delegatie aan ondergeschikten.[2] Afrikaanse leiders speelden een belangrijke rol in het bestuur door het uitvoeren van overheidsopdrachten binnen hun gemeenschappen.[2] Gedurende een groot deel van het bestaan van de Vrijstaat was de aanwezigheid van de Vrijstaat op het geclaimde territorium echter fragmentarisch, met maar enkele beambten geconcentreerd in een aantal kleine en ver van elkaar gelegen "stations" die slechts kleine hoeveelheden hinterland beheerden.[3] In 1900 waren er slechts 3.000 blanken in Congo, van wie slechts de helft Belgisch was.[4] De kolonie had voortdurend een tekort aan administratief personeel en beambten (in die periode tussen de 700 en 1500 mensen). [2]

In de beginjaren van de kolonie was veel aandacht van het bestuur gericht op het consolideren van haar controle door de Afrikaanse volkeren aan de rand van de kolonie te bestrijden die zich verzetten tegen de koloniale overheersing. Deze omvatten de stammen rond de Kwango-rivier in het zuidwesten en de Uélé in het noordoosten.[4] Een deel van het geweld van die periode kan worden toegeschreven aan Afrikaanse groepen die de koloniale steun gebruikten voor een afrekening of blanke bestuurders die handelden zonder goedkeuring van de staat.[4]

De Vrijstaat was in de eerste plaats bedoeld om winstgevend te zijn voor zijn investeerders en met name Leopold.[3] De financiën waren vaak precair. Vroege afhankelijkheid van de export van ivoor verdiende niet zoveel geld als gehoopt en het koloniale bestuur had vaak schulden, waarbij het aantal keer in gebreke bleef.[3] Een enorme toename van de vraag naar natuurlijk rubber in de jaren 1890, maakte echter een einde aan deze problemen, ook omdat de koloniale staat Congolese mannen kon dwingen te werken als dwangarbeider om rubber te verzamelen en zo vervolgens de rubber naar Europa en Noord-Amerika kon exporteren.[3] De boom in rubber transformeerde wat een tot dan toe ongebruikelijk koloniaal systeem was (vóór 1890) en leidde tot aanzienlijke winsten.[4] De uitvoer steeg van 1895 tot 1900 van 580 naar 3.740 ton.[5]

Om de economische extractie van de kolonie te vergemakkelijken, werd het land in 1891 verdeeld onder het zogenaamde Domain System (régime domanial).[3] [2] Alle braakliggende grond, inclusief bossen en niet-bebouwde gebieden, werd gedecreteerd als "onbewoond" en dus in het bezit van de staat, waardoor veel van de hulpbronnen van Congo (vooral rubber en ivoor) onder directe koloniale eigendom bleven.[3] [4] Concessies werden toegewezen aan particuliere ondernemingen. In het noorden kreeg de Société Anversoise 160,000 km², terwijl de Anglo-Belgian India Rubber Company (ABIR) een vergelijkbaar gebied in het zuiden kreeg.[4] De Compagnie du Katanga en Compagnie des Grands Lacs kregen respectievelijk kleinere concessies in het zuiden en het oosten. Leopold behield een groot deel van het grondgebied onder persoonlijk bestuur, bekend als het Kroondomein (Domaine de la Couronne), van 250,000 km². Dit werd toegevoegd aan het grondgebied dat hij al beheerste onder het privédomein (Domaine privé).[4] [5] Het grote merendeel van de economische exploitatie van het Congolese binnenland werd dus uitgevoerd door Leopold en de grote concessiehouders.[4] Het systeem was buitengewoon winstgevend en ABIR behaalde een omzet van meer dan 100 procent op zijn oorspronkelijke belang in één jaar.[5] De koning maakte tussen 1896 en 1905 70 miljoen Belgische frank winst uit het systeem.[2] Het concessiesysteem van de Vrijstaat werd al snel gekopieerd door andere koloniale regimes, met name die in het aangrenzende Frans Congo.[6]

Congolese arbeiders die rubber tappen nabij Lusambo in Kasai

Met het grootste deel van de inkomsten van de Vrijstaat uit de export van rubber, werd een arbeidsbeleid - door critici bekend als het "Rood Rubber-systeem" - gecreëerd om de winning van rubber te maximaliseren. Arbeid werd door het bestuur geëist als belastingheffing. Dit creëerde een "slavenmaatschappij" naarmate bedrijven steeds afhankelijker werden van het dwingend mobiliseren van Congolese arbeid voor hun winning van rubber.[5] De staat rekruteerde een aantal zwarte functionarissen, bekend als capita's, om de lokale arbeid te organiseren.[5] De wens om de rubberwinning te maximaliseren, en dus de winst van de staat, betekende dat de centraal afgedwongen eisen vaak willekeurig werden gesteld zonder rekening te houden met de aantallen of het welzijn van de werknemers.[3] In de concessiegebieden konden de particuliere ondernemingen die een concessie van de regering van de Vrijstaat hadden gekocht, vrijwel alle maatregelen gebruiken die zij wilden om de productie en winst te verhogen zonder staatsinmenging.[3] Het ontbreken van een ontwikkelde bureaucratie om toezicht te houden op eventuele commerciële methoden leidde in de hele Vrijstaat tot een sfeer van "informaliteit", hetgeen op zijn beurt misbruik vergemakkelijkte bij de werking van de ondernemingen.[7] Behandeling van arbeiders (met name de duur van de dienstbetrekking) was niet bij wet geregeld en werd in plaats daarvan aan het oordeel van de functionarissen ter plaatse overgelaten.[3] ABIR en de Anversoise stonden vooral bekend om de hardheid waarmee functionarissen Congolese arbeiders behandelden. De historicus Jean Stengers beschreef regio's die door deze twee bedrijven worden bestuurd als "echte hellen op aarde".[3]

Soldaten van de Force Publique gefotografeerd in 1900

Werknemers die weigerden arbeid te leveren werden gedwongen met "dwang en onderdrukking". Andersdenkenden werden geslagen of kregen zweepslagen met de chicotte, gijzelaars werden genomen om te zorgen voor snelle winning van rubber en strafexpedities werden ondernomen om dorpen te vernietigen die weigerden.[3] Het beleid leidde tot een ineenstorting van het Congolese economische en culturele leven, evenals de landbouw in sommige gebieden.[4] Veel van de handhaving van de rubberproductie was de verantwoordelijkheid van de Force Publique, het koloniale leger. De Force was oorspronkelijk opgericht in 1885, met blanke officieren en onderofficieren en zwarte soldaten, en gerekruteerd uit onder meer Zanzibar, Nigeria en Liberia.[4] In Congo rekruteerde het uit specifieke etnische en sociale populaties.[2] Deze omvatten ook de Bangala, en dit heeft bijgedragen aan de verspreiding van de Lingala- taal in het hele land en bij bevrijdde slaven uit Oost-Congo.[4] De zogenaamde Zappo-Zaps (van de etnische groep Songye) waren het meest gevreesd. Naar verluidt hebben kannibalen de Zappo-Zaps vaak misbruik gemaakt van hun officiële posities om overvallen te doen op het platteland en mensen tot slaaf te maken.[2] Tegen 1900 telde de Force Publique 19.000 mannen.[8]

Het rode rubber-systeem ontstond met de oprichting van het concessieregime in 1891[9] en duurde tot 1906 toen het concessiesysteem werd ingeperkt.[3] Op zijn hoogtepunt was het vooral gelokaliseerd in de regio's Équateur, Bandundu en Kasai.[4]

Een missionaris wijst naar de afgehakte hand van een Congolese dorpsbewoner. Afgehakte handen waren "het krachtigste symbool van koloniale brutaliteit" in Congo.[5]

Het niet behalen van de rubberquota's werd bestraft met de dood. Ondertussen moesten de Force Publique de hand van hun slachtoffers leveren als bewijs wanneer ze iemand hadden neergeschoten en vermoord, omdat men geloofde dat ze anders de munitie (tegen aanzienlijke kosten uit Europa geïmporteerd) zouden gebruiken voor de jacht. Als gevolg hiervan werden de rubberquota gedeeltelijk in afgehakte handen terugbetaald. Soms werden de handen verzameld door de soldaten van de Force Publique, soms door de dorpen zelf. Er waren zelfs kleine oorlogen waarbij dorpen naburige dorpen aanvielen om handen te verzamelen, omdat hun rubberquota te onrealistisch waren om aan te voldoen. Een katholieke priester citeert een man, Tswambe, die spreekt over de gehate staatsfunctionaris Léon Fiévez, die aan het hoofd stond van een district langs de rivier, 500 kilometer ten noorden van Stanley Pool:

Alle zwarten zagen deze man als de duivel van de evenaar... Van alle lichamen die in het veld zijn gedood, moest je de handen afhakken. Hij wilde het aantal handen zien afgesneden door elke soldaat, die ze in manden moest brengen... Een dorp dat weigerde rubber te verstrekken zou volledig worden schoongeveegd. Als jonge man zag ik [Fiévez's] soldaat Molili, die toen het dorp Boyeka bewaakte, een net pakken, tien gearresteerde inboorlingen erin stoppen, grote stenen aan het net bevestigen, waarop hij het in de rivier liet tuimelen... Rubber veroorzaakt deze kwellingen; daarom willen we dat deze naam niet meer wordt uitgesproken. Soldaten lieten jonge mannen hun eigen moeders en zussen vermoorden of verkrachten.[10]

Een junior officier beschreef een inval om een dorp te straffen dat had geprotesteerd. De bevelvoerder "beval ons de hoofden van de mannen af te hakken en op te hangen aan de dorpspalissades... en de vrouwen en de kinderen op te hangen in de vorm van een kruis".[11] Nadat hij een Congolese persoon voor het eerst had zien doden, schreef een Deense zendeling: "De soldaat zei:' Neem dit niet zo ter harte. Ze vermoorden ons als we het rubber niet meenemen. De commissaris heeft ons beloofd dat hij onze dienst zal inkorten als we voldoende handen hebben.'"[12] In de woorden van Forbath:

De manden met afgehakte handen, neergezet aan de voeten van de Europese bevelhebbers, werden het symbool van Congo-Vrijstaat... De verzameling handen werd een doel op zich. Soldaten van de Force Publique brachten ze naar de stations in plaats van rubber; ze gingen zelfs op pad om ze te oogsten in plaats van rubber... Ze werden een soort valuta. Ze kwamen om te worden gebruikt om tekorten in rubberquota te compenseren, voor het vervangen van... mensen die werden gevraagd om dwangarbeider te zijn; en de soldaten van de Force Publique ontvingen hun bonussen op basis van het aantal handen dat ze hadden verzameld.

Een vader staart naar de hand en voet van zijn vijf jaar oude dochter, afgehakt als straf omwille van te weinig rubber te hebben verzameld.

In theorie bleek elke rechterhand een moord te zijn. In de praktijk 'speelden' soldaten soms 'vals' door simpelweg de hand af te snijden en het slachtoffer voor dood achter te laten. Verschillende overlevenden zeiden later dat ze een bloedbad hadden overleefd door zich dood te gedragen, niet te bewegen zelfs wanneer hun handen waren afgehakt, en te wachten tot de soldaten vertrokken voordat ze hulp zochten. In sommige gevallen kon een soldaat zijn diensttijd verkorten door meer handen mee te nemen dan de andere soldaten, wat leidde tot wijdverbreide verminkingen van mensen.[5] Leopold II keurde naar verluidt het afhakken van handen af omdat het zijn economische belangen schaadde. Hij werd als volgt geciteerd: "Handen afsnijden - dat is idioot. Ik zou al het andere van hen afsnijden, maar geen handen. Dat is het enige dat ik nodig heb in Congo."[13]

Een praktijk die werd gebruikt om werknemers te dwingen om rubber te verzamelen, was het gijzelen van vrouwen en familieleden.[5] ABIR-agenten zouden het hoofd van een dorp gevangen zetten dat zijn quotum had overschreden; in juli 1902 meldde een post dat er 44 leiders in de gevangenis zaten. Deze gevangenissen waren in slechte staat en de posten in Bongandanga en Mompono registreerden elk een sterftecijfer van drie tot tien gevangenen per dag in 1899.[14] Personen met een verleden van verzet tegen ABIR werden gedeporteerd naar gedwongen werkkampen. Er waren minstens drie van dergelijke kampen: één in Lireko, één aan de boven-Maringa-rivier en één aan de boven-Lopori-rivier.

Afgezien van de rubberwinning vond geweld in de Vrijstaat vooral plaats vanwege oorlogen en opstanden. Inheemse staten, met name het Yeke-koninkrijk van Msiri, de Zande-federatie en het Swahili-sprekende grondgebied in Oost-Congo onder Tippu Tip, weigerden de koloniale autoriteit te erkennen en werden door de Force Publique met grote brutaliteit verslagen tijdens de Congo-Arabische oorlog.[5] In 1895 brak militaire muiterij uit tussen de Batetela in Kasai, wat leidde tot een opstand van vier jaar. Het conflict was bijzonder wreed en veroorzaakte een groot aantal slachtoffers.[4]

De aanwezigheid van rubberbedrijven zoals ABIR verergerde het effect van natuurlijke rampen zoals hongersnood en ziekte. ABIR's systeem van belastinginning dwong mannen uit de dorpen om rubber te gaan verzamelen, wat betekende dat er geen arbeid beschikbaar was om nieuwe velden vrij te maken voor aanplant. Dit betekende op zijn beurt dat de vrouwen uitgeputte velden moesten blijven beplanten, wat resulteerde in lagere opbrengsten, een probleem dat werd verergerd door bedrijfschildwachten die gewassen en boerderijdieren besteelden.[14] De post in Bonginda onderging een hongersnood in 1899 en in 1900 noteerden missionarissen een "verschrikkelijke hongersnood" in de concessie van ABIR.

Leopold bestrafte de oprichting van "kinderkolonies" waarin Congolese weeskinderen zouden worden gekidnapt en naar scholen werden gestuurd door katholieke missionarissen waarin ze zouden leren werken of soldaat te zijn; dit waren de enige scholen die door de staat werden gefinancierd. Meer dan 50% van de kinderen die naar deze scholen werden gestuurd stierven aan ziekte, en nog eens duizenden stierven in de gedwongen mars naar de koloniën. In een dergelijke mars werden 108 jongens naar een zendingsschool gestuurd en slechts 62 overleefden, van wie er acht een week later stierven.[15]

Niet enkel de oorspronkelijke Congolese bevolking werd door Congo-Vrijstaat aan het werk gezet. 540 Chinese arbeiders werden geïmporteerd om aan het spoor in Congo te werken, maar 300 van hen zouden sterven of hun post verlaten. Caribische volkeren en mensen uit andere Afrikaanse landen werden ook geïmporteerd om aan het spoor te werken, waarbij 3.600 in de eerste twee jaar van de werken zouden sterven aan spoorwegongevallen, gebrek aan onderdak, geseling, honger en ziekte.[16]

Historici zijn het er in het algemeen over eens dat een dramatische vermindering van de totale omvang van de Congolese bevolking plaatsvond tijdens de twee decennia van de Vrijstaat-heerschappij in Congo.[7] Er wordt beweerd dat de vermindering in Congo atypisch was en kan worden toegeschreven aan de directe en indirecte effecten van koloniale overheersing, waaronder ziekte en dalende geboortecijfers.[5]

De historicus Adam Hochschild argumenteerde dat de dramatische daling van de bevolking van de Vrijstaat het gevolg was van een combinatie van "moord", "uithongering, uitputting", "ziekte" en "een dalende geboortecijfer".[8] Slaapziekte was destijds ook een belangrijke oorzaak van overlijden. Tegenstanders van de heerschappij van Leopold verklaarden echter dat de regering zelf verantwoordelijk moest worden geacht voor de verspreiding van de epidemie.[17] Hoewel het bij gebrek aan gegevens onmogelijk is om zeker te zijn, vertegenwoordigden geweld en moord slechts een deel van het totaal. In een lokale studie van de Kuba- en Kete-bevolking schatte de historicus Jan Vansina dat geweld verantwoordelijk was voor de dood van minder dan vijf procent van de bevolking.[18]

Ziekten geïmporteerd door Arabische handelaren, Europese kolonisten en Afrikaanse dragers verwoestten de Congolese bevolking en "overtroffen" het aantal doden door geweld aanzienlijk.[18] Pokken, slaapziekte, amoebische dysenterie, geslachtsziekten (vooral syfilis en gonorroe) en varkensgriep waren bijzonder ernstig.[18] Advocaat Raphael Lemkin schreef de snelle verspreiding van ziekten in Congo toe aan de inheemse soldaten in dienst van de Belgen, die door het land trokken en seks hadden met vrouwen op veel verschillende plaatsen, waardoor plaatselijke uitbraken werden verspreid over een groter gebied.[19] Vooral slaapziekte was 'epidemisch in grote gebieden' van Congo en had een hoog sterftecijfer.[20] in 1901 zijn naar schatting maar liefst 500.000 Congolezen overleden aan slaapziekte.[8] Vansina schatte dat vijf procent van de Congolese bevolking stierf aan varkensgriep.[18] In gebieden waar dysenterie endemisch werd, kon tussen de 30 en 60 procent van de bevolking sterven.[18] Vansina wees ook op de effecten van ondervoeding en voedseltekorten bij het verminderen van de immuniteit voor de nieuwe ziekten.[18] De disruptie van de Afrikaanse plattelandsbevolking heeft mogelijk bijgedragen tot de verdere verspreiding van ziekten.[21] Desondanks schreef historicus Roger Anstey dat 'een sterke bundel van lokale, orale traditie het rubberbeleid als een grotere oorzaak van sterfte en ontvolking beschouwt dan de plaag van slaapziekte of de periodieke verwoestingen van pokken.'[7]

Er wordt ook algemeen aangenomen dat ook het geboortecijfer tijdens de periode daalde, wat betekent dat het groeipercentage van de bevolking daalde ten opzichte van het natuurlijke sterftecijfer. Vansina merkt echter op dat pre-koloniale samenlevingen hoge geboortecijfers en sterftecijfers hadden, wat in de loop van de tijd tot veel natuurlijke populatiefluctuaties leidde.[18] Onder de Kuba, was de periode van1880 tot 1900 echter een periode van bevolkingsuitbreiding.[18]

Een vermindering van de bevolking van Congo wordt opgemerkt door iedereen die het land heeft vergeleken tussen het begin van Leopolds controle en het begin van de heerschappij door de Belgische staat in 1908, maar schattingen van het dodental variëren aanzienlijk. Schattingen van enkele hedendaagse waarnemers suggereren dat de bevolking in deze periode met de helft is afgenomen. Volgens Edmund D. Morel telde Congo-Vrijstaat "20 miljoen zielen".[22] Andere schattingen van de omvang van de totale bevolkingsafname variëren van twee tot 13 miljoen. Ascherson citeert een schatting door Roger Casement van een bevolkingsdaling van drie miljoen, hoewel hij opmerkt dat het "vrijwel zeker een onderschatting is".[21] Peter Forbath gaf een cijfer van ten minste 5 miljoen doden,[23] terwijl John Gunther ook een cijfer van 5 miljoen verdedigt als een minimale schatting en 8 miljoen als het maximum.[24] Lemkin stelde dat 75% van de bevolking werd gedood.[19]

Bij het ontbreken van een volkstelling die zelfs een eerste idee gaf van de omvang van de bevolking van de regio bij het begin van Congo-Vrijstaat (de eerste volkstelling werd ondernomen in 1924),[25] is het onmogelijk om de populatieveranderingen in de periode te kwantificeren. Desondanks beweerde Forbath dat het verlies ten minste vijf miljoen bedroeg.[26] Adam Hochschild en Jan Vansina gebruiken het aantal van 10 miljoen. Hochschild haalt verschillende recente onafhankelijke onderzoekslijnen aan, door antropoloog Jan Vansina en anderen, die lokale bronnen onderzoeken (politieregisters, religieuze archieven, orale tradities, genealogieën, persoonlijke dagboeken). Deze komen over het algemeen overeen met de beoordeling van de Belgische overheidscommissie van 1919: grofweg de helft van de bevolking stierf tijdens de Vrijstaat-periode. Aangezien de eerste officiële telling door de Belgische autoriteiten in 1924 aan een bevolkingsaantal kwam van ongeveer 10 miljoen, suggereren deze verschillende benaderingen een totaal van ruwweg 10 miljoen doden.[27] Jan Vansina keerde terug naar de kwestie van het kwantificeren van de totale bevolkingsafname en herzag zijn eerdere positie, hij concludeerde dat de Kuba-bevolking (een van de vele Congolese bevolkingsgroepen) steeg tijdens de eerste twee decennia van Leopold II's heerschappij en daalde met 25 procent van 1900 tot 1919, voornamelijk vanwege ziekte.[28][29] Anderen beargumenteerden een afname van 20 procent gedurende de eerste veertig jaar van koloniale overheersing (tot de volkstelling van 1924).[30] Volgens historicus Isidore Ndaywel è Nziem stierven 13 miljoen mensen.[31] Er bestaan echter geen verifieerbare gegevens. Louis en Stengers stellen dat bevolkingscijfers aan het begin van Leopolds controle slechts "wilde gissingen" zijn, terwijl ze de poging van ED Morel's en anderen om tot een cijfer voor bevolkingsverliezen te komen, niet meer dan "verzinsels".[32] Auteurs die wijzen op het gebrek aan betrouwbare demografische gegevens worden echter in twijfel getrokken door anderen die de hen minimalisten en agnostici noemen.[33]

Sinds de eerste volkstelling van de Congolese bevolking werd gehouden in 1924, is er een consensus onder historici dat een nauwkeurige schatting van de bevolkingsafname of het aantal sterfgevallen onmogelijk is.[34]