Gewone kousenbandslang

De gewone kousenbandslang dankt zijn Nederlandstalige naam aan de lengtestrepen over het lichaam, die enigszins doen denken aan een kousenband.[4]

Ook in andere talen wordt eenzelfde naam gebruikt, zoals het Duitse 'gewöhnliche strumpfbandnatter', het Spaanse 'serpiente de jarretera' en het Engelse 'garter snake'. In de Engelse taal wordt daarnaast de naam San Francisco kousenbandslang gebruikt voor de soort.[1] Deze naam wordt echter ook specifiek gebruikt voor de ondersoort Thamnophis sirtalis tetrataenia.[5]

De wetenschappelijke naam Thamnophis sirtalis betekent letterlijk vertaald "struikslang (thamno-ophis) die op een kousenband lijkt (sirtalis)".[6]

De gewone kousenbandslang leeft vaak in vochtig grasland.

De gewone kousenbandslang komt voor in het Nearctisch gebied, meer specifiek in delen van Noord-Amerika. De slang leeft in de landen Canada, de Verenigde Staten, Mexico en de eilandengroep de Bahama's. Het is de meest voorkomende slang in de Verenigde Staten en ontbreekt daar alleen in het westen van het land en in uitgesproken woestijngebieden. In delen van de VS is de gewone kousenbandslang net zo algemeen en bekend als de ringslang is in westelijk Europa. Het verspreidingsgebied van de kousenbandslang is zeer groot en er zijn verschillende geografische variaties die als aparte ondersoorten worden beschouwd. Deze ondersoorten verschillen niet alleen in verspreidingsgebied maar ook in uiterlijk en gedrag.

In Canada komt de slang voor in de volgende provincies en territoria: Alberta, Manitoba, New Brunswick, Northwest Territories, Ontario, Prins Edwardeiland en Saskatchewan.

In de Verenigde Staten komt de slang voor in alle staten behalve Arizona en Hawaï.[3]

In Mexico komt de slang alleen voor in een klein gebied in noordwestelijk Chihuahua.[1] Ook op de Bahama's komt de kousenbandslang voor, de soort is hier aangetroffen sinds 1998.[3] Er zijn slechts enkele waarnemingen bekend. Er zijn ook nog nooit broedende exemplaren waargenomen.[7]

Kop van een tongelende Thamnophis sirtalis similis.

Sommige ondersoorten hebben felle kleuren, de slang is echter niet giftig.

Het lichaam van de slang is relatief lang omdat de slang opmerkelijk dun is. De totale lichaamslengte van de gewone kousenbandslang bedraagt lichaamslengte bedraagt ongeveer 40 tot 70 cm, sommige exemplaren kunnen langer worden tot 1,3 meter. De lichaamslengte varieert enigszins per ondersoort, zo wordt Thamnophis sirtalis dorsalis meestal 46 tot 71 centimeter met uitschieters tot 131 cm. De ondersoort Thamnophis sirtalis parietalis bereikt een iets kleinere lengte en bereikt een lengte van 41 tot 66 cm en wordt maximaal 121 cm lang.[10] Mannetjes blijven gemiddeld kleiner dan de vrouwtjes en hebben ook een dunner lichaam. Mannetjes hebben daarnaast een verhoudingsgewijs langere staart en een verdikking aan de cloaca die wordt veroorzaakt door de aanwezigheid van de hemipenis. De mannetjes hebben ook een iets smallere kop in vergelijking met de vrouwtjes.[11]

De lichaamskleur van de gewone kousenbandslang is zeer variabel en kan uiteenlopen van rood tot bruin en donkerbruin of geel tot groen of grijsachtig tot geheel zwart of deels blauw. Kousenbandslangen hebben meestal duidelijk zichtbare lengtestrepen over het gehele lichaam, van de achterzijde van de kop tot de staartpunt. De strepen zijn soms onderbroken of bestaan uit een rij vlekken. De kleur van deze strepen wijkt af van de basiskleur. De strepen kunnen ook wit, heldergeel, felgroen, donkerbruin of blauw zijn. Vaak zijn drie strepen in de lengte aanwezig, één op het midden van de rug en een streep op iedere flank van de slang. Soms ontbreken de flankstrepen en ook exemplaren die in het geheel geen strepen hebben komen voor. Tussen de lengtestrepen zijn vaak twee rijen zwarte vlekken aanwezig die alternerend zijn; ze staan niet direct tegenover elkaar maar zijn afwisselend gepositioneerd. Soms zijn de vlekken bijna vierkant zodat ze een schaakbordpatroon vormen. De vlekken kunnen echter ook versmelten zodat ze dwarsbanden vormen tussen de lengtestrepen.[9]

Verschillende ondersoorten van de gewone kousenbandslang vertonen melanisme, dit wil zeggen dat de huidskleur geheel zwart is. Bij de slangen komt dit wel vaker voor, soorten die in berggebieden leven zijn soms melanisch omdat de temperatuur lager is. Een zwarte kleur neemt namelijk meer warmte op dan een lichtere kleur. Hierdoor kan de slang in koudere gebieden beter overleven. Ook bij de ondersoort Thamnophis sirtalis sirtalis is melanisme beschreven. Vooral rond het Eriemeer komen relatief veel melanische exemplaren voor.[10]

De schubben op de huid zijn niet glad en maar sterk gekield.[5] De buikschubben zijn wel glad en altijd groenachtig, grijs, wit of gelig van kleur. Soms is een patroon van kleine zwarte vlekjes aanwezig op de buikschubben. De anale schub is ongedeeld, wat een belangrijk onderscheidend kenmerk is met een aantal slangen uit andere geslachten die uiterlijk sterk op kousenbandslangen lijken. Soorten uit het geslacht Regina bijvoorbeeld hebben altijd een dubbele anale schub. De schubben op de kop zijn donkerder gekleurd, bij de exemplaren met een lichtere rugstreep eindigt deze streep achter de kop. Vaak is de streep aan de voorzijde voorzien van een donkere omzoming die eindigt in een punt naar voren. Aan de voorzijde van deze punt zijn vaak twee zeer kleine, gelige vlekjes aanwezig.

De gewone kousenbandslang heeft een relatief smalle kop die slechts iets breder is dan de nek. De snuitpunt is spits en kan worden gebruikt om regenwormen op te graven. De ogen van de slang zijn relatief groot, de pupil is altijd rond van vorm.[5]

De gewone kousenbandslang is een goede zwemmer.

De gewone kousenbandslang is voornamelijk overdag actief, bij hogere temperaturen in de zomer is de slang voornamelijk in de ochtend en de namiddag op jacht. Van de gewone kousenbandslang is bekend dat bij heet weer ook 's nachts naar voedsel gezocht wordt. Van andere kousenbandslangen is een dergelijk gedrag niet bekend. In de zuidelijke delen van het verspreidingsgebied is de slang het gehele jaar actief, maar in het koelere noorden van het areaal wordt een winterslaap gehouden.

De lengte van de winterslaap is afhankelijk van de duur van de koudere perioden. Van de gewone kousenbandslang is bekend dat de lichaamscellen een stof bevatten die de vorming van ijskristallen belemmert. IJskristallen beschadigen de lichaamscellen maar de slang heeft een hoge tolerantie voor bevriezing. Bij heel koude temperaturen kan tot veertig procent van de celvloeistoffen enige tijd in ijs veranderen zonder dat de slang sterft.[5]

Voor de winterslaap worden vaak gemeenschappelijke holen gebruikt, waarbij de dieren in grote groepen kunnen worden aangetroffen. De slangen liggen dan met tientallen of meer dicht op elkaar in een hol. In sommige streken zijn er te weinig holen die diep genoeg zijn om de kou te overleven zodat de dieren wel samen moeten overwinteren. Het gezamenlijk overwinteren heeft ook als voordeel dat de individuele dieren minder water verliezen door transpiratie omdat de lichamen deels tegen elkaar aan liggen. Hierdoor zijn de slangen ook beter geïsoleerd en treedt minder warmteverlies op. Met name kleinere slangen zoals de kousenbandslang verliezen relatief veel water door het kleine en relatief dunne en langwerpige lichaam. Gedurende de winterslaap kan het ook voorkomen dat de holen volledig onder water lopen en de slangen zich geheel onder water bevinden. Ze bewegen dan niet meer en gebruiken zo min mogelijk zuurstof. De benodigde zuurstof voor de basale lichaamsprocessen wordt opgenomen door de huid uit het omringende water.[12]

Meestal worden niet meer dan 150 exemplaren in een winterkwartier aangetroffen, maar van sommige schuilplaatsen is bekend dat er 8000 tot 10.000 exemplaren kunnen worden gevonden. Naast ondergrondse holen worden ook verlaten mierennesten gebruikt als overwinteringsplaats. De gewone kousenbandslang wordt meestal samen met andere soorten gevonden in het winterkwartier, vaak met de roodbuikslang (Storeria occipitomaculata) en de gladde grasslang (Opheodrys vernalis).[12]

In de lente worden de slangen weer actief en verlaten hun ondergrondse winterkwartieren. In noordelijke gebieden komen de slangen soms al tevoorschijn als er nog sneeuw op de grond ligt. De ondersoort Thamnophis sirtalis fitchi is de noordelijkst bekende vorm. Deze ondersoort is te vinden tot in uiterst zuidelijk Alaska en is een de enige slangensoort die in deze staat voorkomt. Deze ondersoort is ook een van de noordelijkst levende slangen ter wereld.

Op het menu staan voornamelijk kikkers en vissen, afgebeeld is een exemplaar dat een buitgemaakte pad opeet.

De gewone kousenbandslang is een uitstekende zwemmer en foerageert vaak zwemmend in het water langs de oevers. De slang jaagt voornamelijk op kikkers en padden. Ook salamanders, kikkervisjes, kleine vissen worden wel gegeten. Ook op het land wordt wel gejaagd, zoals op regenwormen. De slang zoekt dan naar een hopje uitwerpselen en boort zijn snuit in het hol van de regenworm om deze buit te maken.[9] Daarnaast maken andere dieren deel uit van het menu, zoals ongewervelden, kleine zoogdieren, nestjonge vogels en aas.[10] Soms worden de slangen in getijdenpoeltjes aangetroffen waar ze op kleine zeevissen jagen.

De gewone kousenbandslang is een van de weinige slangen die op de westamerikaanse watersalamanders uit het geslacht Taricha jaagt. Deze zeer giftige salamanders worden door andere slangen sterk vermeden vanwege de extreme giftigheid.[12] Prooidieren worden niet gewurgd en worden ook niet gedood door het weinig giftige speeksel van de slang, ze worden levend en in één keer doorgeslikt. Het komt weleens voor dat de slang zijn prooi weer uitspuugt, deze brengt het er dan vaak levend vanaf.

De natuurlijke vijanden van de kousenbandslang zijn grote vissen, andere slangen zoals de melkslang, schildpadden zoals de bijtschildpad, roofvogels en rovende zoogdieren zoals vossen. Ook huisdieren kunnen de slang doden. Jongere exemplaren hebben te vrezen van de Amerikaanse brulkikker (Lithobates catesbeianus), dit is een grote kikker die tot 15 cm lang wordt.

De gewone kousenbandslang probeert weg te vluchten bij gevaar. Het is een schuwe soort die bij de minste verstoring wegvlucht. Als een slang wordt opgepakt zal deze een vloeistof uit de anaalklieren laten lopen om af te schrikken. Deze vloeistof stinkt behoorlijk en heeft een weeïge geur. Van veel exemplaren is bekend dat ze zich niet verzetten tegen hantering, maar sommige dieren zullen fel van zich af bijten. Het speeksel van de slang bevat giftige verbindingen die waarschijnlijk een rol spelen bij het verlammen van een buitgemaakte prooi. Het gif is voor mensen echter ongevaarlijk.

In de lente komen de slangen in groepen voor.

Van een aantal ondersoorten, zoals Thamnophis sirtalis parietalis, is beschreven dat de dieren massaal in winterslaap gaan en het eerst volgende jaar tegelijk tevoorschijn komen om te paren. Gedurende deze tijd kunnen grote hoeveelheden slangen worden aangetroffen. De mannetjes komen vaak het eerst uit het hol, en zonnen om zich op te warmen. Ze blijven echter in de buurt van het winterkwartier om de vrouwtjes op te wachten. De vrouwtjes komen later uit het hol en verspreiden geurstoffen die feromonen worden genoemd. Iedere soort kousenbandslang heeft soortspecifieke feromonen, zodat de mannetjes niet worden aangetrokken door een vrouwtje van een andere soort.[12] Deze oefenen een grote aantrekkingskracht uit op de mannetjes, die zich vaak in groepen rond een vrouwtje verzamelen.

De mannetjes tolereren elkaars aanwezigheid en zijn onderling niet agressief. Ze vormen vaak een kluwen rond een vrouwtje en proberen met haar te paren. Uiteindelijk paart één mannetje met het vrouwtje door contact te maken met zijn cloaca. De paring duurt ongeveer 15 tot 20 minuten. Na de copulatie laat het mannetje een soort 'plug' achter in de cloaca van het vrouwtje welke bestaat uit een wasachtige stof. Deze plug voorkomt dat andere mannetjes kunnen paren en als het vrouwtje eenmaal gepaard heeft verlaten de mannetjes haar op zoek naar andere vrouwtjes. Omdat de plug ook geurstoffen bevat weten de andere mannetjes dat een paarpoging onsuccesvol zal zijn.[12]

De vrouwtjes zijn eierlevendbarend, de jongen komen al in het lichaam uit het ei en krijgen voedsel via het bloed van de moeder. Ook worden afvalstoffen van de zich ontwikkelende embryo's op deze wijze afgevoerd. Een vrouwtje heeft een draagtijd van twee tot drie maanden. Het aantal jongen varieert sterk, veel exemplaren produceren zes tot twaalf jongen per seizoen. Er zijn echter ook worpen van 40 of zelfs wel 80 jongen bekend.
In het noordelijke deel van het verspreidingsgebied hebben de vrouwtjes niet genoeg tijd om ieder jaar jongen te produceren omdat de zomers korter zijn. Ze hebben maar drie maanden per jaar waarin het warm genoeg is om actief te kunnen bewegen. In dergelijke koele streken worden om het jaar jongen geproduceerd.[12]

De juvenielen komen uiteindelijk geheel ontwikkeld ter wereld. Ze zitten nog wel in een dun vliesje maar hier breken ze vrijwel direct uit.[13] Pasgeboren jongen hebben een lichaamslengte die varieert tussen 12,5 en 23 centimeter.[9] De jongen blijven de eerste uren tot dagen bij de moeder in de buurt maar er is geen vorm van broedzorg bekend.[14] Na vier of vijf dagen vindt de eerste vervelling plaats en pas dan gaan ze op zoek naar voedsel.[13]

De jongen zijn na twee tot vier jaar volwassen waarna ze zich kunnen voortplanten. De mannetjes worden iets eerder volwassen dan de vrouwtjes. De meeste jongen vallen ten prooi aan vijanden en de gemiddelde levensverwachting in het wild is ongeveer twee jaar. Sommige exemplaren kunnen echter meer dan tien jaar oud worden in het wild. Van in gevangenschap gehouden dieren is bekend dat een leeftijd van 20 jaar kan worden bereikt.[14]

De ondersoort Thamnophis sirtalis tetrataenia wordt sterk bedreigd, afgebeeld is een exemplaar in de dierentuin Kölner Zoo.

De habitat van de gewone kousenbandslang neemt af door verstedelijking en vervuiling als gevolg van menselijke activiteiten. Daarnaast worden veel exemplaren gevangen voor de handel in exotische dieren wat de populaties drukt. Omdat de gewone kousenbandslang een erg groot verspreidingsgebied heeft en in grote delen van het areaal algemeen voorkomt wordt de soort door natuurbeschermingsorganisaties als 'niet bedreigd' beschouwd (Least Concern of LC).[1]

Dit geldt echter niet voor alle ondersoorten. Een voorbeeld is de ondersoort Thamnophis sirtalis tetrataenia, deze is juist sterk bedreigd en komt in een klein gebied voor rond de stad San Francisco. Tegenwoordig is de slang uiterst zeldzaam geworden en staat sinds 1967 op de rode lijst van de US Fish and Wildlife Service.

De ondersoort Thamnophis sirtalis infernalis in Californië.

De slang werd voor het eerst beschreven door Carolus Linnaeus in 1758. Oorspronkelijk werd de naam Coluber Sirtalis gebruikt, waarbij de soortnaam nog met een hoofdletter is gespeld. Later werd de gewone kousenbandslang tot andere geslachten geregend, zoals het niet langer erkende geslacht Eutainia. In 1985 werd de kousenbandslang door Robert Cyril Stebbins in het geslacht Thamnophis geplaatst.

De gewone kousenbandslang behoorde lange tijd tot de familie van de gladde slangen (Colubridae) en de onderfamilie waterslangen (Natricinae). In veel literatuur wordt deze status nog vermeld. Tegenwoordig echter wordt de voormalige onderfamilie van de waterslangen als een volwaardige familie gezien.

Het geslacht van de kousenbandslangen (Thamnophis) waartoe deze soort behoort telt 34 verschillende soorten. De meeste soorten zijn vrij onbekend en komen in een relatief klein verspreidingsgebied voor. Een voorbeeld is de soort Thamnophis atratus, die endemisch is in de Verenigde Staten en alleen voorkomt in de kuststrook van de staten Californië en Oregon. De soort Thamnophis elegans daarentegen komt voor in een groot deel van het westen van de Verenigde Staten.

Ondersoorten

Veel ondersoorten zijn gebaseerd op de indeling van de kleuren en strepen van het lichaam. Uit recentelijke studies blijkt dat er een grote kleurvariatie is binnen de verschillende ondersoorten, die regelmatig overlappen. Vermoedelijk zijn een aantal ondersoorten feitelijk variaties binnen een bepaald gebied, een voorbeeld is Thamnophis sirtalis semifasciatus. Ook van andere ondersoorten wordt een onderscheid op basis van de huidskleur in twijfel getrokken.[3] In de onderstaande tabel zijn een eventuele afbeelding, de naam en het verspreidingsgebied van de huidige ondersoorten weergegeven.

Ondersoorten van de gewone kousenbandslang
Afbeelding	Naam	Verspreiding
	Thamnophis sirtalis annectens (Brown, 1950)	Centraal- oostelijk Texas en noordelijk Texas tot in noordelijke staten
	Thamnophis sirtalis concinnus (Hallowell, 1852)	Oregon en Washington, VS
Plaats uw zelfgemaakte foto hier	Thamnophis sirtalis dorsalis (Baird & Girard, 1853)	Een verticale band in het midden van de staat New Mexico
Plaats uw zelfgemaakte foto hier	Thamnophis sirtalis fitchi (Fox, 1951)	Westen van de VS
	Thamnophis sirtalis infernalis (Blainville, 1835)	Californië, VS
Plaats uw zelfgemaakte foto hier	Thamnophis sirtalis lowei (Tanner, 1988)	Chihuahua, Mexico
	Thamnophis sirtalis pallidulus (Allen, 1899)	Zuidoostelijk Canada
	Thamnophis sirtalis parietalis (Say, 1823)	Noordoostelijke deel van de VS en zuidoostelijk Canada
Plaats uw zelfgemaakte foto hier	Thamnophis sirtalis pickeringii (Baird & Girard, 1853)	Washington, VS
Plaats uw zelfgemaakte foto hier	Thamnophis sirtalis semifasciatus (Cope, 1892)	Gebied rondom de stad Chicago
	Thamnophis sirtalis similis (Rossman, 1965)	Een smalle strook aan de noordelijke westkust van Florida
	Thamnophis sirtalis sirtalis (Linnaeus, 1758)	Een groot deel van het oosten van de VS
	Thamnophis sirtalis tetrataenia (Cope, 1875)	Zeer klein gebied ten zuiden van de stad San Francisco

• (nl) - Kousebandslangen.nl - Nederlandstalige website over verschillende kousenbandslangen met veel afbeeldingen.

• (en) Animal Diversity Web Engelstalige site over de gewone kousenbandslang.