Zelfmoord

Het motief voor het plegen van zelfmoord is niet altijd duidelijk. Soms laat degene die zelfmoord pleegt een document (bijvoorbeeld een afscheidsbrief of een bericht op sociale media) achter, waaruit blijken kan wat de persoon in kwestie heeft bewogen om tot deze daad over te gaan. Sommige geneesmiddelen kunnen depressies en zelfmoordgevoelens veroorzaken of verergeren.[3]

Émile Durkheim deed in Le Suicide uit 1897 onderzoek naar zelfmoord en wist met behulp van statistiek een ogenschijnlijk heel psychologisch onderwerp te beschrijven als een sociaal feit. Hij maakte daarbij onderscheid tussen egoïstische, altruïstische, anomische en fatalistische zelfmoord.

Risicofactoren die leiden tot een verhoogde kans op zelfmoord zijn psychische stoornissen zoals depressie, dysthymie, bipolaire stoornis, of schizofrenie, mogelijk in combinatie met middelenmisbruik zoals alcoholisme en het gebruik van sommige medicatie zoals benzodiazepines. Meer impulsieve zelfmoord of zelfmoordpogingen kunnen worden veroorzaakt door hoge stress naar aanleiding van financiële problemen, problemen met relaties en werk, een uitzichtloze medische conditie, sociale isolatie, pesten, seksueel misbruik en mishandeling. Bepaalde bevolkingsgroepen met verhoogde sociale isolatie hebben een verhoogd risico zoals homoseksuelen en transgenders.[4] Familieachtergrond, jeugdtrauma, blootstelling aan zelfmoordgedrag van anderen en beschikbare middelen zijn ook kansverhogend. Degenen die eerder zelfmoord hebben gepoogd, lopen een duidelijk hoger risico op toekomstige pogingen. Volwassenen met meerdere jeugdtrauma's of psychische aandoeningen hebben een sterk verhoogd risico.[5][6][7][8]

Een van de meest gebruikte theorieën over zelfmoord spreekt van een gevoel last te zijn voor de omgeving samen met het gedachteconstructie er alleen voor te staan, sociaal geïsoleerd te voelen, de meest gevaarlijke combinatie is waarin het denken aan zelfmoord ontstaat. En zeker wanneer dit gevoel als stabiel en onveranderlijk wordt ervaren. Om vervolgens zelfmoord te plegen, heeft de persoon vaak ook een aangeleerde verminderde doodsangst of een grotere tolerantie tegenover pijn.[9]

Acute waarschuwingssignalen voor zelfmoord zijn praten over zelfmoord of praten over geen reden tot leven meer hebben en zoeken naar middelen en methoden.[10][11]

Zelfdoding is een verschijnsel dat zich in vrijwel alle samenlevingen manifesteert, maar naargelang van plaats, tijd en levensbeschouwing verschillend beoordeeld werd en wordt.

Het boeddhisme, het hindoeïsme, het jodendom, de islam en het christendom wijzen zelfdoding af, het shintoïsme niet (zie harakiri en kamikaze). Van de wereldgodsdiensten hebben het jodendom en het christendom zelfdoding het scherpst veroordeeld. Het Concilie van Arles (452) veroordeelde zelfmoord als een misdaad en de Katholieke Kerk beschouwt zelfmoord als iets dat ernstig in strijd is met de rechtvaardigheid, de hoop en de liefde en verboden is door het Vijfde Gebod. Zware psychische storingen, angst of ernstige vrees voor beproevingen, lijden of foltering, kunnen de verantwoordelijkheid van degene die zelf zijn leven beëindigt, echter verminderen.[12]

In de Oudheid kwam zelfdoding vrij frequent voor in Griekenland, het Romeinse Rijk en Indië. Bekend zijn de zelfdodingen van Cato in 46 v.C. en van Seneca in 65 n.C.

In culturen waar op zelfdoding een taboe rust, wordt vaak getracht potentiële zelfdoders op andere gedachten te brengen. Daartoe zijn onder meer praatgroepen en telefonische hulplijnen in het leven geroepen. Ook mensen die vermoeden dat iemand in hun familie of kennissenkring met zelfmoordplannen rondloopt, kunnen daar terecht, evenals nabestaanden van personen die zelfmoord gepleegd hebben.

De dood van Socrates door Jacques-Louis David

In sommige culturen was gedwongen zelfmoord een methode van executie, meestal voorbehouden aan aanzienlijke personen. In andere culturen wordt zelfmoord gezien als een manier om schande uit te wissen en gezichtsverlies te vermijden. In beide gevallen geldt het dus als een vrij eervolle dood.

In het oude Griekenland werd dit vonnis voltrokken door het drinken van een beker met gif (welk gif is niet precies bekend; mogelijk was het gevlekte scheerling). De bekendste persoon die dit lot onderging was de filosoof Socrates.

In het Romeinse Rijk is de dood van Seneca een andere bekende gedwongen zelfmoord. Seneca sneed zijn aderen door gedwongen door Nero op beschuldiging van deelname aan moordaanslag tegen Nero.

De Egyptische koningin Cleopatra pleegde met slangen zelfmoord na de overwinning van Octavianus.

In de samoeraiperiode in Japan waren seppuku, harakiri en Jigai geritualiseerde vormen van zelfmoord om bijvoorbeeld schande en gezichtsverlies te ontgaan middels een "eervolle dood".

In sommige streken in India was het gebruikelijk voor weduwen om zichzelf te doden door op de brandstapel van hun overleden man te springen: suttee. Weduweverbranding, die vaak onder grote sociale druk en dus niet vrijwillig plaatsvond, is sinds 1829 verboden.

De hindoeïstische vorsten van Bali en Lombok pleegden liever zelfmoord dan dat zij zich door de Nederlanders lieten overwinnen. De rituele zelfdoding van vorst en hofhouding, soms ging het om 3500 gedode mannen, vrouwen en kinderen, wordt Perang Poepoetan genoemd.

In moderne samenlevingen is gedwongen zelfmoord ook een methode om een moord te camoufleren. Vaak is de reden dat men bang is voor tegenmaatregelen van de aanhangers van de persoon die men uit de weg wil ruimen. Nazileider Ernst Röhm kreeg de opdracht zichzelf dood te schieten, maar deed dit niet, waarna hij door iemand anders werd doodgeschoten. Het nog maar pas aan de macht zijnde nazi-regime was namelijk bang voor een opstand van zijn SA-mannen. Een ander voorbeeld is de Duitse generaal Rommel, die deel zou hebben genomen aan de samenzwering tegen Hitler in 1944. Een openlijk proces met executie achtte Hitler te schadelijk wegens Rommels populariteit. Daarom werd Rommel overgehaald een gifpil te slikken met behoud van een volledig pensioen voor zijn weduwe en met het dreigement dat anders zijn gezin naar een concentratiekamp gestuurd zou worden. Het Duitse volk werd wijsgemaakt dat Rommel was overleden aan verwondingen die hij bij een bombardement had opgelopen.

Zelfmoord komt voor als een doodsoorzaak in de overlijdensstatistiek van België en Nederland.[13][14] Mannen plegen meer zelfmoord dan vrouwen (ca. 3:2),[15] maar de zelfmoordpoging komt meer voor bij vrouwen.[16]

België

In België is zelfmoord de op een na meest voorkomende doodsoorzaak bij jonge mannen van 20 tot 24 jaar en de derde doodsoorzaak bij jonge vrouwen van die leeftijd. In de leeftijdsgroep van 25 tot 34 jaar is zelfmoord de eerste doodsoorzaak. Elke dag ontnemen gemiddeld zeven Belgen zich het leven, wat neerkomt op 248 zelfmoorden per miljoen inwoners. In de jaren 1890 bedroeg dit 124 per miljoen inwoners.[17]

• 1891-1900: 799 (124 per miljoen inwoners)
• 1960: 1335
• 1970: 1591 (167 per miljoen inwoners)[16]
• 2006: 1934[23] (18,5 per 100.000 inwoners) [24]
• 2014: 1896[25] (17 per 100.000 inwoners)

14% van de bevolking ouder dan 15 jaar in België heeft serieus nagedacht over zelfdoding, 5% de afgelopen 12 maanden, 4% zou ooit een poging hebben ondernomen.[26] Ongeveer 2% van alle overlijdens is het gevolg van zelfmoord, bijna 3% van alle mannelijke overlijdens en iets meer dan 1% van de vrouwelijke overlijdens. In Wallonië stierven in 2014 721 mensen, Brussels gewest 121, Vlaanderen 1054.

Vlaanderen noteerde in 2007 met 161 zelfmoorden per miljoen inwoners het tweede hoogste cijfer binnen de Europese Unie (gemiddeld 2,7 suïcides per week).[27] In 2000 was dit 202 zelfmoorden per miljoen inwoners, in 2016 162 of 1057 personen waarvan 761 mannen en 296 vrouwen.[28] Het jaarlijks aantal suïcidepogingen wordt op 10.000 pogingen geschat.[29]

Zelfmoordcijfers in de wereld

Wereldwijd plegen elk jaar minstens een miljoen mensen zelfmoord, dat is 1,5 procent van alle sterfgevallen. Van de mensen die zelfmoord plegen heeft 90 procent psychische problemen. Depressie maakt de kans op zelfdoding 15 tot 20 maal zo groot.[30]

Sociologen trachten de verschillen in zelfmoordcijfers tussen landen met een vergelijkbaar sociaaleconomisch profiel zoals Nederland en Vlaanderen te verklaren. Religieuze en socioculturele verschillen en verschillen in de kwaliteit van de geestelijke gezondheidszorg zijn factoren die hierbij van belang zijn.

In België, Nederland en Suriname is een poging tot zelfmoord niet strafbaar.

In 2018 gaf het Belgisch hof van beroep te Gent aan dat ook dreigen met zelfmoord niet strafbaar is.[36]

In de wetgeving van vele landen zijn bepalingen opgenomen tegen levensberoving op verzoek en het aanzetten tot of het helpen bij zelfmoord.

In Nederland zijn levensberoving op verzoek (art 293 Sr)[37] en aanzetten tot of hulp bij zelfdoding (294 Sr)[38] strafbaar gesteld. Beide strafrechtartikelen werden in 2001 aangepast naar aanleiding van de legalisering van euthanasie, waarbij de regels voor levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding gelijk zijn.

In België zijn de juristen het oneens over de vraag of hulp bij zelfdoding strafbaar is.[39]

In Suriname geldt artikel 354 van het Wetboek van Strafrecht: 'Hij die opzettelijk een ander tot zelfmoord aanzet, hem daarbij behulpzaam is of hem de middelen daartoe verschaft, wordt, indien de zelfmoord volgt, gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste drie jaren.'

In Zwitserland is hulp bij zelfdoding wettelijk mogelijk, hoofdzakelijk baserend op het zelfbeschikkingsrecht van mensen. Er mag geen eigenbelang van de helper bestaan en de wens tot zelfdoding moet tot op het laatst duidelijk zijn.[40]

In Nederland is het geven van hulp bij zelfdoding strafbaar, maar het geven van adviezen niet. Er zijn meerdere organisaties actief die adviezen geven voor een pijnloze zelfdoding, zoals Stichting De Einder en Coöperatie Laatste Wil.

In Zwitserland is hulp bij zelfdoding wettelijk toegestaan. Verenigingen zoals Dignitas en Exit bieden in Zwitserland onder voorwaarden ook hulp aan niet-Zwitsers aan.

Met de uitdrukking 'poging tot zelfmoord' (tentamen suicidii of TS) bedoelt men een aanslag op zichzelf die niet tot de dood heeft geleid, inclusief die handelingen waarvan de persoon in kwestie vooraf vermoedt dat hij er niet aan zal overlijden. Deze beide vormen van poging tot zelfmoord – namelijk onbewust of bewust niet dodelijk – waartussen de grens niet scherp is, komen vele malen vaker voor dan een werkelijke zelfmoord. Mensen met deze neiging noemt men in de psychiatrie ook wel parasuïcidaal. Parasuïcide slaat dus op de niet-dodelijke handeling(en) van een persoon die zich opzettelijk verwondt (automutilatie) of zeer riskant gedrag vertoont. Deze handelwijze komt veel voor bij personen met een borderline-persoonlijkheidsstoornis. Veel mensen die door zelfmoord overlijden, hebben eerder een of meer pogingen tot zelfmoord ondernomen.

Cleopatra pleegde zelfmoord door zich te laten bijten door een giftige slang (Reginald Arthur, 1892)

De zelfmoordenaar door Édouard Manet (1832-1883)

Zelfmoord kan op verschillende manieren bereikt worden. De keuze voor een bepaalde methode is afhankelijk van de gemoedstoestand en de beschikbaarheid van hulpmiddelen.

Van de geslaagde zelfmoordpogingen koos in Nederland in 2010 onder mannen ruim de helft (50,6%) voor zelfmoord middels ophanging of verwurging, gevolgd door het gebruik van medicijnen en alcohol (11,9%) en treinsuïcide (11,5%). Ook onder vrouwen is de verhanging/verwurging de meest voorkomende methode, zij het in mindere mate (36,8%). De tweede meest gehanteerde methode onder vrouwen is medicijnen/alcohol (26,1%). Vrouwen kiezen daarnaast ook relatief vaker voor het springen van gebouwen: 11,3% tegenover 7,6% bij mannen.[41] In landen met een hoge vuurwapenbeschikbaarheid, zoals Zwitserland of de Verenigde Staten wordt vaker een vuurwapen gebruikt.[42]

Pijnloze methodes maken gebruik van giftige gassen zoals koolmonoxide of gassen die de zuurstof verdrijven, zoals stikstof. Bij alle pijnloze methodes kan het een probleem zijn, dat er een zekere tijd ligt tussen bewusteloosheid en het stoppen van de hartslag. Als het proces onderbroken wordt is ernstige (hersen)schade mogelijk. Over pijnloze methodes werd lange tijd geen informatie verstrekt uit angst dat het aantal zelfmoorden daardoor zou toenemen. Deze angst is niet gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek, integendeel. Zo blijkt bij terminaal zieken de geruststelling, dat een pijnloze dood mogelijk is, voor velen genoeg om een natuurlijke dood te sterven.[43]

Het komt ook voor dat mensen anderen opzettelijk schade toebrengen met verlies van eigen leven. Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikte Japan kamikazepiloten die zichzelf op een vijandelijk schip lieten neerstorten.

Er worden ook zelfmoordaanslagen gepleegd met religieuze en politieke doelen. Een voorbeeld zijn de terroristische aanslagen op 11 september 2001. Het aan moslimextremisme ontsproten zelfmoordterrorisme heeft veel bekendheid gekregen, maar het verschijnsel komt ook voor bij andere conflicten. De Tamiltijgers maakten er gebruik van en sinds 1994 wordt deze 'strategie' onder andere geassocieerd met de strijd in de Palestijnse gebieden, waar zij zou zijn bedacht door de leiding van Hamas.[44]

• Gedurende de Tweede Wereldoorlog pleegden verschillende verzetsmensen na arrestatie zelfmoord om te voorkomen dat ze na marteling hun kameraden zouden verraden.
• Toen de Russen in 1945 Berlijn ingenomen hadden en het einde van de Tweede Wereldoorlog nabij was, heeft Adolf Hitler (samen met zijn vrouw Eva Braun) zelfmoord gepleegd. Zij nam vergif, hij schoot zich door het hoofd. In dezelfde bunker waar dit gebeurde, vermoordden Joseph Goebbels en zijn vrouw Magda Goebbels hun zes kinderen, waarna ze zichzelf van het leven beroofden. Ook Heinrich Himmler pleegde zelfmoord.

• Het nummer Suicide Solution van de (hardrock)zanger Ozzy Osbourne, door hem geschreven voor zijn album Blizzard of Ozz uit 1981, behandelt de omstandigheden van een wanhopig persoon die verslaafd is aan alcohol, waarbij hij feitelijk langzaam dood gaat. In het nummer komt de zinsnede Suicide is the only way out ("zelfmoord is de enige uitweg") voor. Op 26 oktober 1984 schoot een 19-jarige jongen zich dood, luisterend naar dit nummer. Zijn ouders hielden Osbourne verantwoordelijk. Er volgde een rechtszaak, waarin Osbourne aangaf dat de jongen de tekst van het nummer verkeerd geïnterpreteerd moet hebben. De rechter verklaarde in 1988 dat de zelfmoord een "niet te voorzien gevolg" was en verwierp de aanklacht. Later dat jaar werd een vergelijkbare aanklacht, betreffende een zelfmoord uit 1986, eveneens niet-ontvankelijk verklaard.[45]
• De titelsong van de televisieserie M.A.S.H. heeft de titel Suicide Is Painless.
• Het lied Zeven over twaalf op het album Vroeger of later van Robert Long gaat over iemand die een afscheidsbrief schrijft voordat hij zelfmoord pleegt.
• De band Queen bracht op het album The Game het nummer Don't Try Suicide uit.
• De groep Twarres zong in het liedje standing still van het album Stream over iemand die een dierbare herdenkt die voor een trein is gesprongen.
• Het lied Emma van de Britse band Hot Chocolate gaat over een man die zijn vrouw dood in bed vindt en haar afscheidsbrief leest.
• Het lied Alles kwijt / Dit was je leven van Marco Borsato uit 1994 gaat over een geliefde die zelfmoord gepleegd heeft.
• Het rap duo $uicideboy$ heeft vele nummers over zelfmoord, en een reeks singles genaamd kill yourself pt.I t/m pt.XX.
• Het lied 1-800-273-8255 van Logic uit 2017 gaat over zelfmoordgedachten en dat er andere opties bestaan. Het nummer is het telefoonnummer van een Amerikaanse hulplijn.
• Nirvana bracht in 1994 een lied uit met de titel I Hate Myself and Want to Die als B-side van de single Pennyroyal Tea. Enige tijd later pleegde de leadzanger Kurt Cobain zelfmoord.

• A. Alvarez: The Savage God: A Study of Suicide, 1972 ISBN 0393306577
• A. van Hooff: Zelfdoding in de antieke wereld. Van autothanasia tot suicide, SUN 1990

• Centrum ter preventie van zelfdoding, hulplijn in België, telefoon 1813
• 113 Zelfmoordpreventie, hulplijn in Nederland, telefoon 0900-0113
• Lijst van zelfdodingen
• Pil van Drion
• Zelfeuthanasie
• Zelfverbranding
• Zelfmoord in de literatuur