Vrije nieuwsgaring

Het verzamelen ("garen") van informatie moet worden onderscheiden van de rechtmatige verspreiding ervan. Hiervoor gelden soms strenge regels, bijvoorbeeld in verband met privacy en auteursrechten. De controle op de rechtmatigheid van een uiting vindt op grond van de vrijheid van meningsuiting hooguit achteraf plaats. Een afgeluisterd gesprek, een onder valse voorwendsels aan iemand ontfutselde familiefoto, de identiteit van een dader, verdachte of slachtoffer, de pincode van iemands bankrekening, een staatsgeheim of de receptuur van een bereiding mag normaliter niet zonder beperkingen worden gepubliceerd. Bij het openbaarmaken van illegaal verkregen informatie kan sprake zijn van heling. Er kan ook sprake zijn van strafbare belediging of smaad. Dit artikel beperkt zich hierna tot het verzamelen c.q. vergaren van informatie. Journalisten maken soms aanspraak op een ruimere vrijheid van nieuwsgaring wanneer zij onder bijzondere omstandigheden onwettige handelingen moesten plegen om voor de samenleving belangrijke feiten te verzamelen.[2]

Met vrije nieuwsgaring wordt meestal gedoeld op het actief verwerven van informatie. Er is ook een meer passieve vorm van informatievergaring denkbaar zoals de vrijheid om boeken te lenen bij een bibliotheek, een abonnement te nemen op een krant naar keuze, om de beschikbare radio- en televisiezenders ongestoord te kunnen ontvangen en om naar believen te kunnen surfen op het internet[3]. In de context van het begrip vrije nieuwsgaring gaat het om een actieve ontvanger: een burger of journalist die niet alleen informatie consumeert, maar meestal ook met het oog op het zelf produceren of vermenigvuldigen van informatie.

Het uitoefenen van het nieuwsgaringsrecht is elementair voor journalisten om hun berichtgevingstaak in volle vrijheid te kunnen vervullen. In Nederland heeft de overheid zelfs niet het recht om een journalist of burger te vragen waarom hij of zij bepaalde informatie opvraagt (voor de vlotte afhandeling van een informatieverzoek kan dit echter wel helpen). Daarbij een beroep doen op de Wet openbaarheid van bestuur kan indruk maken, maar strikt genomen is het niet nodig om de 'Wob' expliciet aan te halen: het enkele feit dat een vraag naar bestuurlijke informatie wordt gesteld hoort voldoende te zijn om de overheid aan haar informatieplicht te herinneren en - alleen in uitzonderingsgevallen - ook aan haar wettelijke plicht om bepaalde informatie te weigeren. Wordt een informatieverzoek (deels) geweigerd, dan moet de weigering altijd met redenen omkleed zijn. Bij bestuurlijke informatie moet elke weigering schriftelijk worden gemotiveerd, zodra de burger er om gevraagd wordt. Voldoende geïnformeerd zijn is ook essentieel voor de realisatie van burgerrechten zoals het stemrecht. Vrije nieuwsgaring omvat onder meer het recht om door een bestuursorgaan serieus genomen te worden bij het verkrijgen van informatie. Het recht veronderstelt ook dat elk bestuursorgaan binnen de grenzen van de redelijkheid en binnen een redelijke termijn adequaat meewerkt aan het verstrekken van informatie over de onderwerpen die onder zijn verantwoordelijkheid vallen. Het is aan de rechter om deze redelijkheid te bepalen en aan de ombudsman om zich uit te spreken over de behoorlijkheid van een bestuurlijke gedraging.

Het recht van burgers op vrije nieuwsgaring is niet als zodanig opgenomen in de zogeheten grondrechten die aan het begin van de Nederlandse Grondwet zijn opgesomd, maar er is wel een relatie met de vrijheid van meningsuiting. Die is verankerd in artikel 10 EVRM, artikel 19 IVBPR, artikel 7 Nederlandse Grondwet en artikelen 19 en 25 Belgische Grondwet. Aan het vormen en uiten van een mening gaat idealiter het verzamelen van basisinformatie vooraf. Het recht kan ook in verband worden gebracht met de plicht van de overheid tot het betrachten van openheid en openbaarheid dat verderop in de Nederlandse Grondwet staat, pas in artikel 110. Openbaarheid is hier geen recht van de burger, maar een plicht van de overheid. De Vereniging voor Klachtrecht noemt het recht op vrije nieuwsgaring een behoorlijkheidsnorm waaraan het overheidsoptreden moet voldoen.[4] In België is openbaarheid van bestuur wel een recht van de burger, aldus artikel 32 van de Grondwet. De algemene opvatting (waarnaar ook de Nederlandse Nationale ombudsman verwijst) is dat iedere burger en dus ook een journalist het recht heeft om ongehinderd inlichtingen in te winnen en te ontvangen over zaken van welke aard dan ook, waarover zij, op welke grond dan ook, ten behoeve van de informatievoorziening door de nieuwsmedia meer te weten willen komen. Het recht van vrije nieuwsgaring betekent onder meer dat een journalist binnen de grenzen van de redelijkheid en binnen redelijke termijn antwoord krijgt op vragen die hij aan de overheid stelt over een bepaalde beleidsaangelegenheid. Na een klacht uit 2005 van een journaliste dat zij niet correct was geïnformeerd, oordeelde de Nationale ombudsman in 2007 dat het geven van antwoord des te meer geldt voor een overheidsorgaan met een speciale dienst voor voorlichting en communicatie: "Adequate persvoorlichting is een uit de vrijheid van nieuwsgaring voortvloeiende positieve verplichting van de overheid."

De algemene regel is dat de overheid zich moet onthouden van inmenging om de vrije nieuwsgaring niet te frustreren. Maar er bestaat naast deze passieve rol ook een proactieve zorgplicht om de vrije nieuwsgaring te faciliteren. Uitingen hiervan zijn het ontsluiten van archieven, de inrichting van perstribunes in rechtszalen en parlementsgebouwen, speciale communicatieverbindingen, het verstrekken van toegangspasjes, het versturen van uitnodigingen aan geaccrediteerde journalisten, de organisatie van persconferenties, het beschikbaar stellen van vergaderstukken en persberichten, er zijn vaak speciale bereikbaarheidsregelingen, journalisten ontvangen vrijkaartjes en recensie-exemplaren van publicaties en soms wordt informatie (bijvoorbeeld de tekst van een toespraak) onder embargo verstrekt opdat de media zich beter kunnen voorbereiden op een gebeurtenis. In bijzondere gevallen wordt ook de persoonlijke veiligheid van journalisten bevorderd door bescherming te bieden, bijvoorbeeld aan oorlogsverslaggevers en journalisten in conflictgebieden[5]. In de praktijk doen zich in Nederland en België nog geregeld incidenten voor waarbij bijvoorbeeld politie- of bewakingspersoneel het functioneren van fotojournalisten frustreert. Het omgekeerde komt ook voor: bij de officiële installatie van het Nederlandse kabinet Rutte-Asscher werd de eedaflegging opnieuw gedaan omdat niet alle tv-zenders al in de lucht waren. Als de conventies van de pers het gedrag van actoren in het nieuws gaan beïnvloeden, is er sprake van medialogica.

• Nieuws
• Openbaarheid van bestuur
• Persvrijheid
• Transparantie
• Wet openbaarheid van bestuur (over de informatieplicht van de Nederlandse overheid)