Wet openbaarheid van bestuur

Regelmatig moeten journalisten en anderen deze wet gebruiken om informatie op te eisen die eerder geweigerd werd. Dat wordt wobben genoemd. De Wob verplicht de overheid trouwens niet alleen om informatie desgevraagd openbaar te maken: een onderbelicht feit is dat zij dit ook uit eigen beweging hoort te doen, zodra dat goed is voor de democratie. Openbaarheid is als rechtstoestand door rechters vast te stellen, maar openheid (een mentaliteit) niet.

Voor Wob-critici wringt de schoen bij openheid. Journalisten ervaren regelmatig een gevoel van actieve en passieve tegenwerking in de afhandeling van een Wob-verzoek door een bestuursorgaan. Hiervoor wordt de term wobstructie gebruikt. De Wob-expert Roger Vleugels stelt dat ambtenaren geschoold worden in het traineren van verzoeken[5].

Alhoewel vormvrij mag elk bestuursorgaan ook voor Wob-verzoeken kiezen of ze naast schriftelijk (op papier) ook digitaal ingediend mogen worden.

Naast een definitie van de gewenste informatie dient een Wob-verzoek ook expliciet een document of de bestuurlijke aangelegenheid te vermelden waar de informatie betrekking op heeft zoals gedefinieerd in artikel 1 onder b Wob. De stappen staan beschreven in bijlage 5 van de praktische handleiding[6] voor gemeenten over de Wob door Vereniging van Nederlandse Gemeenten.

Een bestuursorgaan kan ook zonder vermelding van de bestuurlijke aangelegenheid of document in staat zijn de informatie te selecteren en openbaar te maken. Indien het bestuursorgaan hier toch behoefte aan heeft, dan zal de indiener in tweede instantie gevraagd worden de bestuurlijke aangelegenheid te vermelden.

Eenmaal geopenbaarde informatie wordt niet centraal geregistreerd. Via het Actiepunt Open Wob[7], onderdeel van het Actieplan Open Overheid, wordt deze informatie verzameld en gepubliceerd in een gestandaardiseerd formaat. De beoogde vervanger van de Wob, de Wet open overheid[8], in 2019 in behandeling door de Tweede Kamer, komt met een verplichting tot actief publiceren van Wob-documenten. Overheden kunnen er dan voor kiezen om deze informatie te publiceren via het Platform Openbaarmaking Overheidsinformatie (PLOOI) van de overheidsorganisatie KOOP.

• (1) Inclusief DG Belastingdienst.
• (2) De jaren 2014–2016 betreffen alleen de Wob-verzoeken die door de Directie Wetgeving en Juridische Zaken (Wob-verzoeken die zien op het SG- en pSG-cluster) zijn behandeld. Overige Wob-verzoeken werden decentraal behandeld. De totale aantallen Wob-verzoeken die door het kerndepartement worden behandeld, liggen daarmee vele malen hoger. Zie ter vergelijk de jaren 2017–2018, met de cijfers van het hele kerndepartement.
• (3) Inclusief Inspectie SZW.
• (4) Inclusief CIBG en de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd.

De beslistermijn is de tijd tussen het openbaarmakingsverzoek en de honorering of (gedeeltelijke) afwijzing. De gevraagde informatie moet tegelijk met de beslissing van het bestuursorgaan over het wel of niet inwilligen van het openbaarmakingsverzoek worden verstrekt aan de verzoeker.

De beslistermijn is vier weken, uitgezonderd Wob-verzoeken met betrekking tot milieu-informatie waarbij de beslistermijn twee weken is. Deze termijnen gelden sinds de invoering van de Wet dwangsom en beroep bij niet tijdig beslissen. Daarvoor gold voor alle Wob-verzoeken een beslistermijn van twee weken. Een bestuursorgaan heeft de mogelijkheid de beslissing te verdagen met nog eens vier weken, maar moet dit wel schriftelijk laten weten vóór het verstrijken van de eerste termijn van vier weken. Daarnaast kan de termijn opgeschort worden indien een derde gehoord moet worden, bijvoorbeeld ter beoordeling of informatie concurrentiegevoelig is.

Bij overschrijding van de maximale termijn voor de beslissing kan een bezwaarschrift ingediend worden tegen het niet-tijdig beslissen volgens artikel 15a Wob. Daarnaast blijft altijd het aantekenen van beroep mogelijk bij de bestuursrechter twee weken na een ingebrekestelling[13]. Bij succes krijgt de indiener dan de griffiekosten terug en wordt aan het bestuursorgaan een boete opgelegd, waarbij een bedrag van € 100 gangbaar begint te worden.

In 2010 werd een onderzoek[14] uitgevoerd onder overheden naar omvangrijke en oneigenlijke Wob-verzoeken. In dit onderzoek gaven overheden aan dat men bij gemiddeld 44% van de verzoeken een oneigenlijke grond vermoedde, waarvan 21% gericht op geldelijk gewin.

Op 1 oktober 2016 is de Wet voorkoming misbruik Wob[15] in werking getreden. De Wet dwangsom en beroep is niet langer van toepassing op de Wob.

Sinds meerdere jaren wordt gesproken over een verbetering of vervanging van de Wob, zoals de nota "Open de Oester" van Wijnand Duyvendak in 2005. Dit heeft op 10 juli 2012 geresulteerd in een initiatiefnota voor de Wet open overheid[16] door mevrouw Mariko Peters van GroenLinks. Door vertrek van mevrouw Peters uit de Tweede Kamer heeft Linda Voortman het voorstel[17] onder haar hoede genomen. Gaandeweg is Steven van Weyenberg betrokken geraakt bij de initiatiefnota en sinds 2018 ook Bart Snels.

De oorspronkelijke initiatiefnota is 19 april 2016 aangenomen door de Tweede Kamer. Echter, zorgen over de doorlopende en invoeringskosten, o.a. op basis van het rapport "Quick scan impact Wet open overheid (Woo)" van de ABDTOPConsult[18], waren reden om het in de Eerste Kamer niet ter stemming te brengen. Een bijgesteld voorstel is in 2019 ingediend voor behandeling in de Tweede Kamer. In dit bijgesteld voorstel is bijvoorbeeld het informatieregister met alle uitgegeven documenten geschrapt.

Onder gebruikers van de huidige Wob heerst controverse of het bijgesteld voorstel wel beter is dan de huidige Wob bijstellen[19][20]. Een deel van de betrokkenen bij het oorspronkelijke voorstel hebben zich tegen het bijgesteld voorstel gekeerd omdat er geen uitzicht is op significante verbetering van de openbaarheid op korte en lange termijn. De Vereniging van Onderzoeksjournalisten diende op 24 april 2019 namens talrijke hoofdredacties een verzoek[21] in om het bijgestelde voorstel af te wijzen en in plaats daarvan te concentreren op verbetering van de Wob.

• Wet openbaarheid van bestuur
• Geschiedenis van de Wob, korte video waarin Roger Vleugels, Nederlands Wob-adviseur, zijn visie op de geschiedenis van de Wob uitlegt