Tractatus theologico-politicus

De eerste twee hoofdstukken behandelen profetie en de verschillende wijzen van gebruik van de naam ‘God’. Spinoza opent het hoofdstuk met een definitie van profetie:

“Profetie of openbaring is zekere kennis van iets die door God aan de mensen is geopenbaard.”

Het kernstuk van deze hoofdstukken is dat een profetie geen boodschap van God is, of iets dat profeten middels de rede begrepen hadden, maar dat een profetie vanuit een menselijk vermogen, namelijk de verbeelding, verworven wordt. Profeten zijn derhalve geen mensen met sterk ontwikkelde redelijke vermogens, maar met een sterk ontwikkelde verbeelding. Het laatste sluit het eerste uit: wie volgens de rede wil leven zal zijn verbeelding intomen en wie zijn verbeelding laat spreken verzaakt zijn redelijkheid.

Profetieën zijn in essentie morele lessen, die sterk persoonsgebonden zijn; iedere profeet kan immers andere morele principes hebben. Ze spreken elkaar dan ook vaak tegen. De conclusie die Spinoza hieraan verbindt, is dat we bij de profeten niet natuurlijke kennis moeten zoeken, maar dat we de profetieën moeten begrijpen als voorstellingen van goede zeden. De profeten brachten hun profetieën in verband met "God" om hun lessen een aura van absolute autoriteit te geven.
Alleen de absolute autoriteit van Christus laat hij intact door hem als de ‘stem Gods’ te definiëren. Christus is de natuurlijke manifestatie van de bovennatuurlijke wijsheid van "God" omdat hij ‘als enige de eerste zuiver geestelijke dingen begreep die niet uit de grondslagen van onze kennis konden volgen’, namelijk de wet van gehoorzaamheid en liefde. Deze wet is, zal later blijken, volgens Spinoza de enige grondslag en leer van de Bijbel en het christendom en daarom laat hij de autoriteit van deze ultieme manifestatie intact. De autoriteit van de overige profeten bestaat alleen wanneer hun lessen ook als leerstukken van gehoorzaamheid begrepen worden.

Het derde hoofdstuk is gericht tegen de opvattingen van sommige rabbijnen, die verkondigen dat het joodse volk het uitverkoren volk van God is en hiermee de joden boven andere volkeren plaatst. Het hoofdstuk betoogt impliciet de gelijkwaardigheid van ieder individu en toont aan dat het beroep dat de rabbijnen op de Bijbel doen om hun heilsleer te rechtvaardigen, ongegrond is. De meeste Bijbelse profeten waren weliswaar joden, maar hieruit volgt geen status aparte voor het joodse volk; het Oude Testament is weliswaar het product van de joodse cultuur en in eerste instantie bedoeld voor het joodse volk, maar sinds deze na Christus ook door andere volken gebruikt wordt moet ook de boodschap als algemeen bedoeld opgevat worden.

In het vierde hoofdstuk analyseert Spinoza de wijzen waarop de notie ‘wet’ gebruikt wordt. Dit hoofdstuk vormt een belangrijke opmaat naar de onderschikking van kerk aan staat. Spinoza verheldert waarom het onderscheid tussen "menselijke wet" en "goddelijke wet" slechts schijn is. Alle ware wetten, ook de wetten die door de Bijbel aanbevolen worden, zijn universele wetten die door de rede gedicteerd worden. De liefde tot God is volgens Spinoza hetzelfde als de liefde voor de waarheid, ofwel, beide zijn het streven naar natuurlijk inzicht in het universele en haar eerste oorzaken (merk Spinoza's intellectualistische pantheïsme op). Fanatiek dogmatisme van religieuze groeperingen dat indruist tegen de redelijke verordeningen van de staat (dat ook in Spinoza's tijd zeer actueel was) is dus onredelijk gedrag.

Het vijfde hoofdstuk behandelt het gezag van de kerk door de ceremonies en het geloof in de geschiedverhalen. De ceremonies zijn gebonden aan tijd en plaats en hebben dus geen universele waarde, maar slaan op een bepaalde cultuur. Ze zijn bedoeld om de sociale samenhang van een staat, volk of gemeente te vergroten en de culturele identiteit te versterken en zijn in de joodse staat hiertoe ingesteld. De ceremoniële wetten en de geschiedverhalen moeten dus niet verward worden met de universele goddelijke wet, maar zijn wezenlijk iets anders.

Spinoza is een groot voorstander van de democratie en deze opvatting leidt tot een eerste korte uiteenzetting over de grondslagen van de staat. Zijn argumentatie ten gunste van de democratie sluit hij in paragraaf 9 af met een dubbelzinnige opmerking:

"Gehoorzaamheid betekent dat men alleen op gezag van een gebieder opdrachten uitvoert. Daarom is er voor gehoorzaamheid geen plaats in een gemeenschap waarin de macht bij allen berust en de wetten door algemene instemming van kracht worden."

Het begrip "gehoorzaamheid" kan op twee manieren uitgelegd worden: politiek en godsdienstig. In de politiek zijn er verschillende staatsvormen als monarchie en aristocratie waar velen enkelen gehoorzamen. In de godsdienst leggen theologen (en eerder, de profeten) God uit als het opperwezen: iedereen moet hem vrezen en gehoorzamen.

Een vrije mens denkt zelf verstandig na en heeft God lief als de hoogste Waarheid. Een vrije mens gehoorzaamt niet aan de wetten van een gezag van buiten, maar alleen aan de wetten van zijn eigen Verstand. Deze kern van Spinoza's filosofie zette hij uitgebreider uiteen in zijn Ethica[1]. Later verklaarde hij dat “de staat is het veiligst als vroomheid en godsdienst zich alleen uiten in liefde en eerlijkheid” (hoofdstuk 20, paragraaf 17).

Het hoofdstuk bespreekt daarna het ontstaan van de joodse religieuze staat. Het onontwikkelde joodse volk, dat uit de slavernij van de Egyptenaren was geleid, kon geen democratische staatsvorm aan. De wijze Mozes regeerde het daarom "in naam van God" om zo eenheid, stabiliteit en gezag te scheppen. De geschiedverhalen moeten ook vanuit deze context begrepen worden. Wie een ongeschoolde massa wil bereiken, heeft niet veel aan argumenten. Leerzame geschiedenissen werken beter.

Het laatste hoofdstuk, dat volledig aan de godsdienst is gewijd, behandelt het meest sprekende voorbeeld van de valse waarheidsaanspraken van de gelovigen tegenover die van de wijsgeren. Spinoza plaatst het geloof in wonderen tegenover het rationele postulaat dat niets in strijd met de natuurlijke orde gebeurt, maar dat ook een singuliere - schijnbaar wonderlijke - gebeurtenis als een manifestatie van een universele natuurwet begrepen moet worden.

Het tiende hoofdstuk besluit Spinoza met een verdediging tegen hen die zullen beweren dat hij het gezag van de Bijbel omverwerpt. Het gezag van de Bijbel wordt eerder geschaad door de fouten niet te erkennen en daarmee ook de onbedorven plaatsen te besmetten, stelt hij. Voorts legt hij uit dat hij zich heeft beperkt tot een onderzoek naar het Oude Testament, omdat hij zich niet bekwaam acht het Nieuwe Testament degelijk te onderzoeken (dat niet in het Hebreeuws, maar in het Grieks is geschreven).

Een aantal onderwerpen met betrekking tot het Nieuwe Testament behandelt hij toch in hoofdstuk 11. Hij stelt dat de apostelen zowel profeten als leraren waren, in tegenstelling tot de profeten. Hij contrasteert hiermee niet alleen het Oude Testament met het Nieuwe Testament, maar ook de joodse religie met de christelijke. De betekenis van het onderscheid illustreert Spinoza aan de hand van Korinthiërs 14:6, waarin Paulus prediking op grond van openbaring (profetie) onderscheidt van prediking op grond van redelijke kennis (de redeneerkunst van de apostelen). De apostelen waren het echter lang niet altijd met elkaar eens en de vele twisten en scheuringen die de kerk geteisterd hebben zijn het gevolg van deze verschillen.
Slechts de opheffing van deze verschillen kan leiden tot opheffing van de godsdienstconflicten. Spinoza stelt voor de opvattingen van Paulus, die de heidenen (Romeinen) onderwees, en de leer van Jezus, die Spinoza al eerder ‘de stem Gods’ noemde, centraal te stellen omdat zij de minste concessies hebben gedaan aan het bevattingsvermogen van hun publiek. Door de godsdienst terug te brengen tot hun eenvoudige leerstellingen, hoopt Spinoza dat een vredige godsdienst mogelijk is, die vrij is van bijgeloof. (De enige religies in het 17e-eeuwse Nederland waren het jodendom en het christendom; het concept godsdienst wordt door Spinoza daarom gerelateerd aan de Bijbel, de gemeenschappelijke grondslag van deze groeperingen. Door de hedendaagse mondialisering, waarbij bijvoorbeeld de islam, het boeddhisme, het bahai en andere religies steeds steviger voet aan de grond krijgen in het Westen, zijn Spinoza's concrete adviezen inzake religie enigszins gedateerd.) Men kan anderzijds stellen dat alle religies Spinoza's inzichten op de eigen religie, juist vandaag de dag anno 2015, ter harte zouden kunnen nemen.

In de laatste vier hoofdstukken over religie (12-15) definieert Spinoza de godsdienst in eigenlijke zin en behandelt hij de vraag, hoe geloof en rede zich verhouden. Hij betoogt dat de Bijbel alleen heilig en goddelijk is voor zover hij de mensen tot vroomheid inspireert en dat geloof alleen gerechtvaardigd kan worden uit werken (het handelen van de gelovige). Hiervoor verwijst hij naar Jacobus, die schrijft dat "Het geloof op zichzelf genomen, zonder werken, dood is"[2]. De enige leer van de Bijbel is volgens Spinoza ‘God lief te hebben boven alles en de naaste als zichzelf’. Het ware geloof in God is voor Spinoza de intellectuele liefde tot God, begrepen als de enige substantie die alle dingen omvat. Dat God een zelfstandig zijnde buiten de Natuur is, is slechts een bijgeloof dat aan de onwetenden wordt geleerd; dit geloven in God bewerkstelligt dat een aantal ‘goddelijke’ meningen worden geponeerd:

	Het geloof is niet meer dan het hebben van zodanige meningen over God, dat als men die niet heeft, de gehoorzaamheid jegens God logisch wordt opgeheven, en dat als men deze gehoorzaamheid poneert, noodzakelijkerwijs ook de meningen worden geponeerd.”[3]
— Baruch Despinoza (1677). Tractatus Theologico-Politicus.

Orthodox geloof, gesteld tegenover de rede, bevat geen waardevolle kennis. Als het bestaan van de godsdienst in de samenleving gerechtvaardigd is, dan moet men aantonen dat het leven volgens het geloof in plaats van het leven volgens de rede een toegevoegde waarde heeft. Met de vaststelling dat het effect van het geloof naastenliefde moet zijn haalt hij hard uit naar de godsdienstige praktijk van zijn tijd, die haat en strijd tot gevolg heeft in plaats van “liefde, vreugde, vrede, zelfbeheersing en trouw jegens allen” (Voorrede, paragraaf 9).

• (la) spinozaetnous.org Tractatus Theologico-Politicus – Hele tekst in het Latijn

• (en) oregonstate.edu Spinoza and Two Views of God
• (en) constitution.org Theologico-Political Treatise. Engelse vertaling door A. H. Gosset, Inleiding door Robert Harvey Monro Elwes, 1883.
• (en) yesselman.com Theologico-Political Treatise. Engelse vertaling door Robert Harvey Monro Elwes.
• (en) frank.mtsu.edu A Spinoza Chronology
• (en) utm.edu Benedict (Baruch) Spinoza – Internet Encyclopedia of Philosophy
• (en) earlymoderntexts.com Contains a version of this work, slightly modified for easier reading
• (en) thefourprecepts.com Spinoza as a Prophet of Reason, a graduate-level research paper
• (en) ebooks.cambridge.org Note on the text and translation – Cambridge Books Online