Ethica (Spinoza)

Descartes ging uit van twee oerbeginselen van het heelal, uitgebreidheid (materie) en denken, dus een dualisme. Spinoza ging daar overheen en redeneert dat er maar één beginsel (substantie) moet zijn (monisme), dat alles in het heelal omvat (materie en denken) en gelijk gesteld wordt aan "God" (de eerste stellingen van Ethica deel 1) en aan de Natuur. Hij geeft deze definitie (Deel 1 Ethica, Definitie 3):

Met substantie bedoel ik dat, wat op zichzelf bestaat en uit zichzelf begrepen moet worden. Het vooronderstelt dus niet iets anders, waaruit het wordt afgeleid.

Spinoza gaf een definitie van de kenmerken (kerneigenschappen) van een substantie (Deel 1 Ethica, Definitie 4):

Met attribuut bedoel ik wat volgens het verstand het wezen van een substantie is.

Voorbeelden: uitgebreidheid (materie), denken, oneindigheid en eeuwigheid zijn attributen van de substantie (er bleek maar één substantie te kunnen zijn volgens Spinoza).

In de praktijk bestaat het heelal uit allerlei verschijnselen, dat zijn de modi (bestaanswijzen, vormen) die de enige substantie die er is, kan aannemen. Ethica, Definitie 5 (1d5):

Met bestaanswijze (modus) bedoel ik de vormen ("aandoeningen", verwarrende oude vertaling) die een substantie kan aannemen. De bestaanswijzen worden afgeleid van en begrepen uit de substantie.

God is bij Spinoza anders gedefinieerd (Deel 1 Ethica, Definitie 6):

Met God bedoel ik het volstrekt oneindige wezen, een substantie, die uit oneindig veel attributen bestaat, die elk weer een eeuwig en oneindig wezen uitdrukken.(Latijn:Per Deum intelligo ens absolutè infinitum, hoc est, substantiam constantem infinitis atributis, quorum unumquodque aeternam, et infinitam essentiam exprimit.)

Dit is duidelijk iets heel anders dan de God uit het dagelijks taalgebruik, waar verwezen wordt naar de christelijke, joodse of islamitische persoonlijke God, die in het geloof als bijvoorbeeld geweten, schepper en liefhebber van aanbidding enzovoorts functioneert. Misschien moeten we Spinoza's andere God ter onderscheid "God" noemen. De dichter Leo Vroman schreef psalmen[2] voor "Het Systeem", waarmee hij op Spinoza's "God" lijkt te duiden. Dus we zouden ook "Systeem" als alternatief voor "God" kunnen gebruiken. (Het is merkwaardig dat Spinoza dit begrip God noemt, na anderhalve eeuw van bloedige godsdienstoorlogen had hij een ander, minder riskant woord kunnen kiezen (graag bron hierover). Voor de duidelijkheid: tot de "God" van Spinoza kun je niet bidden, sterker nog: je maakt zelf deel uit van "God" als de modus (bestaanswijze) "mens" onder de attributen Uitgebreidheid (je lichaam) en Denken (je bewustzijn). Je zit al in "God". Er wordt weleens een verband gelegd tussen Spinoza en pantheïsme. Verder spraken in de Duitse romantiek de filosoof Hegel en anderen over een Weltgeist, mogelijk geïnspireerd door Spinoza? (graag bron hierover)

Wat Spinoza praktisch bedoelde wordt duidelijker door de uitleg (Latijn:Explicatio) die hij hier en daar aan de stellingen toevoegde. Ook zijn er brieven van hem overgeleverd, waarin hij uitleg gaf. De Duitse schrijver Störig geeft het volgende meetkundige voorbeeld[3], volgens hem ontleend aan Spinoza zelf (waar? bron?).

Stellen we ons de oneindige substantie voor als een onmetelijk groot vlak, bijvoorbeeld een stuk papier, dan zijn de modi (bestaanswijzen, vormen) de afzonderlijke dingen zoals de figuren die op het papier kunnen worden getekend. Als er een rooster van vierkanten getekend wordt, wordt elk vierkant bepaald door de omliggende vierkanten en niet door het gehele vlak, waarvan het wel afhankelijk is. Volgens Spinoza worden eindige zaken altijd door andere eindige zaken bepaald, en niet direct door de uiteindelijke oorzaak "God". De tussenschakel is de verzameling van alle vierkanten (alle modi) die de oneindige modificatie wordt genoemd, die wel direct uit "God" (het enorme vel papier in het voorbeeld) volgt.

Pars prima - eerste deel (De Deo - over God). - In het eerste deel ontvouwt Spinoza zijn metafysische inzichten over wat er achter de werkelijkheid kan zitten. Spinoza bewijst dat er slechts één substantie kan bestaan, die hij "God" of "Natuur" noemt. Hiermee neemt hij afstand van het cartesiaanse dualisme (materie/lichaam en geest zijn gescheiden bij Descartes, maar niet bij Spinoza). Ook gaat hij in tegen het joodse, christelijke en scholastieke dogma van de bovennatuurlijkheid (transcendentie) van God in het monotheïsme. Hij beschouwt dit vanuit een deterministisch perspectief, waarin hij teleologie radicaal ontkent[6]: als de reeks van werkende oorzaken teruggevoerd kan worden tot een eerste oorzaak, die traditioneel God genoemd werd, dan is die oorzaak noodzakelijkerwijs zijn eigen oorzaak (causa sui). Deze eerste oorzaak noemt Spinoza ook de scheppende natuur (natura naturans, naturende natuur), die de geschapen natuur (natura naturata, genatuurde natuur) voortbrengt; volgens Spinoza zijn deze twee identiek. Daarmee is de grondslag gelegd voor zijn naturalisme. Hij bewijst zijn stelling door uit te gaan van de godsdefinitie van Anselmus van Canterbury:

. Spinoza's versie is

Uit deze definitie volgt zijn bewijs voor het bestaan van slechts één substantie: twee substanties met dezelfde attributen zouden in werkelijkheid helemaal gelijk zijn en als er één substantie bestaat die alle attributen bezit, dan kan er slechts één substantie bestaan.

Spinoza onderscheidt van deze enige kenbare en bestaande substantie de attributen denken en uitgebreidheid, die beide dezelfde essentie uitdrukken. Alle ideeën zijn vormen (modi) van denken en alle voorwerpen hebben uitgebreidheid (zijn modi van uitgebreidheid). Aangezien een zogenaamd adequaat idee (waar idee) noodzakelijkerwijs met het voorgestelde object overeenkomt bestaat er een overeenkomst[9] tussen de reeksen modi van verschillende attributen, waardoor het voor Spinoza mogelijk is te zeggen dat de verschillende attributen op verschillende wijzen dezelfde essentie van de ene substantie uitdrukken.

Voor de theologen van zijn tijd was de gelijkstelling van "God" en Natuur uitzonderlijk. Voor hem is "God" niet als een mens (antropomorf) te zien, niet als een persoon met gedachten en gevoelens, die de wereld met zijn "fiat" ("Er zij licht enzovoorts...") in Bijbelboek Genesis) geschapen zou hebben.

Pars secunda - tweede deel (De Natura et Origine Mentis - over de aard en de oorsprong van de geest). - Hier begint Spinoza met definities van begrippen als lichaam, geest, idee, werkelijkheid. In de eerste stellingen werkt Spinoza de overeenstemming tussen idee en uitgebreidheid verder uit en werkt langzamerhand naar de definitie van de geest toe. Hij definieert de geest[10] als een deel van het oneindig verstand van "God", ofwel, een modus (uitingsvorm) van het attribuut (eigenschap) denking (?) van de substantie van "God". Omdat, volgens het eerste deel van de Ethica alle attributen dezelfde essentie van de substantie uitdrukken, of, anders gezien, ieder adequaat idee noodzakelijkerwijs met een modus van uitgebreidheid correspondeert, is ook de geest aan een modus van uitgebreidheid verbonden. Spinoza bepaalt deze modus[11] tot het lichaam.

De daarna volgende uitweiding is het beroemde fysische intermezzo: Spinoza voert nieuwe definities en axioma's in om de aard van uitgebreide lichamen (voorwerpen, stoffen) te onderzoeken: enkelvoudig of samengesteld; hard, zacht of vloeibaar.

Vervolgens beschouwt hij de verhouding tussen de attributen. De geest kent het lichaam niet, alleen maar ideeën van de prikkels of aandoeningen. De geest kent alle andere uitgebreide voorwerpen evenmin. Daarna heeft Spinoza het over de ideeën van ideeën (ideae idearum). De passage gaat net zo als zijn beschouwing in zijn andere boek de Tractatus de Intellectus Emendatione, hoewel in de Ethica de ideeën van ideeën systematisch in zijn metafysica ingebed worden. Zoals in het oneindig verstand van "God" van ieder ding een idee bestaat, bestaat ook van ieder idee een idee, en van dat idee wederom een idee, enzovoorts, tot in het oneindige. De menselijke geest kent deze ideeën niet en behoeft ze ook niet te kennen om zekerheid te verwerven. Na deze poging tot weerlegging van scepticisme onderzoekt Spinoza het begrip waarheid. Ware kennis is niet meer dan de adequate idee van een object. Onware kennis is niet iets dat bestaat, maar een gebrek dat inadequate en verwarde ideeën met zich meebrengt. Wat volgt uit een waar idee is noodzakelijkerwijs ook waar.

Het laatste deel van het tweede deel behandelt kentheorie, eerst waar- en onwaarheid van ideeën en vervolgens een indeling van kennissoorten: 1. vage ervaring en beelden en verbeelding van dingen, 2. redeneren met algemeen erkende begrippen en voorstellingen van dingen, en 3. intuïtief inzicht. Alleen de laatste twee soorten kennis zijn bruikbaar. De menselijke geest heeft adequate (ware) kennis van het eeuwige en oneindige wezen van de substantie. Het verstand en de wil zijn hetzelfde, namelijk de bevestiging van een idee. Spinoza besluit het deel met een uiteenzetting van de voordelen van zijn theorie voor mens en samenleving.

Pars Tertia - derde deel (De Origine et Natura Affectuum - over de oorsprong en de aard van emoties). - Spinoza neemt zich in dit deel voor "de menselijke handelingen en de begeerten [te] beschouwen als betrof het een vraagstuk van lijnen, vlakken of lichamen".[12] Hij ontwikkelt hier zijn psychologie, met definities van handelen, lijden, gevoelen. Onze geest handelt in zoverre hij adequate (ware) ideeën heeft en lijdt of ondergaat in zoverre hij inadequate (onware) ideeën heeft.

Alle lichamelijke aandoeningen hebben een geestelijke tegenhanger. Alles, dus ook de mens, streeft naar voortzetting van zijn bestaan. De geest (de mens qua denking) streeft dus ook naar deze voortzetting, zowel voor zover het adequate als voor zover het inadequate ideeën heeft. De geest is zich ook van dit streven bewust. Voor zover het streven met de geest in verband staat, noemt men het wil. Als het zowel met lichaam (de mens qua uitgebreidheid) en geest in verband staat, noemt men het aandrift. Als de mens zich er ook van bewust is, ofwel, een idee van de aandoening van het lichaam heeft, noemt men het begeerte. Dit streven vormt het wezen van de mens; deze theorie verheldert Spinoza's determinisme.

Spinoza geeft een beredeneerde lijst van 48 emoties. De primaire aandoeningen zijn begeerte, blijdschap en droefheid. Begeerte blijkt de overlevingsdrang (zelfbehoud) te zijn, blijdschap is een overgang naar een grotere volmaaktheid en droefheid een overgang naar een kleinere volmaaktheid. Alle overige 43 aandoeningen (behalve verwondering en minachting) kunnen uit deze drie tegengestelde hoofdcategorieën worden afgeleid. Zo is liefde bijvoorbeeld blijdschap, veroorzaakt door een extern object; en haat droefheid, veroorzaakt door een extern object. De overige aandoeningen die door Spinoza worden geanalyseerd zijn: neiging, afkeer, toewijding, bespotting, hoop, vrees, zorgeloosheid, wanhoop, vreugde, teleurstelling, meegevoel, genegenheid, verontwaardiging, overschatting, onderschatting, afgunst, medelijden, zelfvoldaanheid, neerslachtigheid, berouw, verwaandheid, zelfonderschatting, trots, schaamte, smachtend verlangen, navolging, dankbaarheid, welwillendheid, woede, wraakzucht, wreedheid, angst, moed, afheid, verbijstering, vriendelijkheid, gunstbejag, vraatzucht, drankzucht, hebzucht en wellust. Deze worden eerst in de meetkundige stijl geanalyseerd en aan het einde van het deel nog eens bondig opgesomd. Onder meer Bennett[9] heeft erop gewezen dat de definities in de twee uiteenzettingen soms van elkaar afwijken.

Pars Quarta - vierde deel (De Servitute Humana, seu de Affectuum Viribus - over de afhankelijkheid van de mens, ofwel over de kracht van emoties). - Hier gaat het dan om de eigenlijke ethische uitgangspunten.

Pars Quinta - vijfde deel (De Potentia Intellectus, seu de Libertate Humana - over de macht van het verstand, ofwel over de menselijke vrijheid). - De ware macht en kennis ziet Spinoza in het erkennen van de '"goddelijke noodzaak van het bestaan van de dingen'" (het begrijpen van de keten van oorzaak en gevolg), dát is vrijheid, deugd en geluk. Door onze emoties te begrijpen kunnen we ons aan de kracht van de emoties ontworstelen. 'Vrij' is degene die redelijk en in zijn eigen belang, dat wil zeggen overeenkomstig zijn natuur handelt.

• Definities en axioma's (grondwaarheden)
• Wat "God" inhoudt: 1-6 Er is maar één substantie. 7-10 Oneindigheid en bestaan van de substantie. 11-15 "God" is een absoluut oneindige substantie.
• Welke dingen uit "God" volgen en door "God" worden voortgebracht: 16-20 Hoe "God" werkt. 21-23 Eeuwige en oneindige dingen. 24-29 Scheppende en geschapen natuur. 30-36 Verstand, wil, kracht.
• Aanhangsel: Vooroordeel over de noodzakelijkheid enzovoorts.

• Definities en axioma's
• Geest en lichaam: 1-9 Denken, uitgebreidheid, voorstelling. 10 - 13 De geest is de voorstelling die bij het lichaam hoort. Uitweiding: vooronderstellingen over de aard van voorwerpen en het menselijk lichaam
• Kennis: 14-23 Waarneming en verbeelding. 24-31 Onvolkomen voorstellingen. 32-39 Onjuistheid en waarheid. 40-43 Drie soorten van kennis. 44-47 Afdoende kennis.
• Wil en verstand: 48-49 komen op hetzelfde neer.

• Definities en postulaten (vereisten)
• Inleiding: 1-3 Handelingen en aandoeningen. 4-8 Overlevingsdrang.
• Aandoeningen: 9-11 Primaire aandoeningen. 12-57 Secondaire aandoeningen. 58-59 Aandoeningen die handelingen zijn.
• Samenvatting. Definities van 48 aandoeningen.

• Voorrede, definities en axioma's
• De menselijke staat: 1-18 De oorzaken van de menselijke onmacht en wispelturigheid 19-28 Utile proprium, menselijke deugd 29-37 Het algemeen belang, samenleving
• Onderworpenheid en vrijheid: 38-58 Goede en slechte aandoeningen. 59-66 Leven volgens het verstand 67-73 Het leven van de vrije mens
• Samenvatting. Aanhangsel in 32 hoofdstukken: De juiste levenswijze

• Voorrede en axioma's
• Oplossing voor de hartstochten: 1-10 Goed regelen van de aandoeningen van het lichaam. 11-20 "God" liefhebben.
• Het hoogste geluk: 21-23 Duurzaamheid van de geest. 24-31 Zelfkennis en kennis van God met de derde soort kennis. 32-37 Verstandelijke liefde voor "God". 38-41 Eeuwigheid van de geest, echte vroomheid en godsdienst. 42 Geluk is niet de beloning voor de deugd, maar de deugd zelf.