Rudolf Steiner

Steiner karakteriseerde zijn systeem van antroposofie als volgt:

	"Antroposofie is een weg naar inzicht die het geestelijke in de mens met het geestelijke in de kosmos wil verbinden. Zij maakt zich in de mens kenbaar als een behoefte van het hart en van het gevoel. Zij moet haar rechtvaardiging vinden in het vermogen deze behoeften te bevredigen. Alleen diegene die in de antroposofie vindt waar hij vanuit zijn gemoed naar zoeken moet, kan haar waarde erkennen. Daarom kunnen antroposofen alleen mensen zijn die bepaalde vragen over het wezen van de mens en wereld even existentieel ervaren als zij honger en dorst ervaren."
— Rudolf Steiner, Kerngedachten van de antroposofie [Wat Michaël wil] (1924, vertaling 1996)

Rudolf Steiner zag de geschiedenis van de mensheid als een progressieve ontwikkeling van de individuele ziel, maar wel als onderdeel van een spirituele hiërarchie. In oudere tijdperken had de ziel in een meer of minder dromend bewustzijn een directe waarneming of gewaarwording van geestelijke wezens. Deze gewaarwordingen verdwenen langzaam maar zeker met de ontwikkeling van de mens tot een zelfstandig individu met een eigen verstand en een Ik-bewustzijn. Uitgaande van dit Ik-bewustzijn is het volgens Rudolf Steiner mogelijk opnieuw tot waarneming van geestelijke wezens en het geestelijke in de kosmos te komen. Dat deze ontwikkeling mogelijk is, is volgens Rudolf Steiner een van de gevolgen van de Christusimpuls in de wereld.

Steiner verkondigt dat organismen (en de mens in het bijzonder), en de processen die zich in hen afspelen, het resultaat zijn van invloeden uitgaande zowel van de aarde als vanuit de kosmos (zon, maan en sterren).

Hij bracht zijn eigen buitenzintuiglijke waarnemingen in verband met de natuurwetenschappelijke waarnemingen van Johann Wolfgang Goethe (1749-1832), die onder meer een theorie had ontwikkeld over de groei van de plant. Volgens Steiner bevestigden zijn buitenzintuiglijke waarnemingen sommige klassieke theorieën, onder andere van Aristoteles. Zo aanvaardde hij bijvoorbeeld een indeling van de menselijke psyche in vier basistemperamenten, namelijk het cholerische, het sanguinische, het flegmatische en het melancholische temperament. Steiner bracht deze indeling in verband met de vier elementen.

Die Grundfrage der Erkenntnistheorie
(Rostock, 1891)
Coll. Universiteitsbibl.Leiden

Steiners vader was een jager in dienst van graaf Hoyos in Geras, en werd later telegrafist en stationschef bij de Zuid-Oostenrijkse spoorwegmaatschappij. Toen Rudolf geboren werd, was zijn vader gestationeerd in Donji Kraljevec in de provincie Međimurje, anno 2019 de meest noordelijke provincie van Kroatië, maar destijds een deel van Oostenrijk-Hongarije. Toen hij twee jaar oud was, verhuisde de familie naar het Burgenland in Oostenrijk.

Steiner ontwikkelde een scherpe en vroege interesse in wiskunde en filosofie: pas 14 jaar oud, had hij reeds de Kritik der reinen Vernunft, het hoofdwerk van Immanuel Kant, gelezen. Van 1879 tot 1883 studeerde hij aan de technische universiteit in Wenen, waar hij zich specialiseerde in wiskunde, natuurkunde en scheikunde. In 1889 maakte Steiner kennis met het werk van Friedrich Nietzsche en was vooral geboeid door diens spirituele kwaliteiten als "strijder voor de vrijheid". Het resultaat van het onderzoek naar Nietzsches werk publiceerde Steiner in het boek Friedrich Nietzsche. Ein Kämpfer gegen seine Zeit. Gedurende deze tijd werkte hij ook aan de verzamelde werken van Arthur Schopenhauer (1894, 12 delen).

Daarnaast werkte Steiner aan verschillende uitgaven van Goethes wetenschappelijke werken (onder andere aan de "Sofienausgabe" die werd uitgegeven in opdracht van de inmiddels overleden groothertogin Sophie van Saksen) en was van 1890 tot 1897 medewerker van het Goethe-Archief in Weimar. Hij maakte een diepgaande studie van de wetenschappelijke methode die Goethe gevolgd moest hebben bij zijn onderzoeken en schreef daar enkele werken over (onder andere Goethes Weltanschauung, Grundlinien einer Erkenntnistheorie der Goetheschen Weltanschauung en de commentaren bij de door J. Kürschner's uitgegeven werken in de serie Deutsche National Literatur). Dergelijke baan was echter een twijfelachtige eer:[1] Goethes wetenschappelijke werken waren gezien als waardeloze proza en slechte wetenschap.[2]

In 1891 promoveerde hij in de filosofie aan de universiteit van Rostock met een dissertatie onder de titel Die Grundfrage der Erkenntnistheorie. Enkele jaren later verscheen deze dissertatie als boek onder de titel Wahrheit und Wissenschaft, dat hij in 1894 verder uitwerkte in Die Philosophie der Freiheit, welke hij later als grondleggend zou beschouwen voor zijn verder werk in de antroposofie. Het beargumenteerde de mogelijkheid dat mensen spiritueel vrije wezens kunnen zijn door de bewuste denkactiviteit. De poging die hij in dit boek deed om het transcendentaal idealisme, de filosofie van Immanuel Kant, te ontkrachten werd afgewezen door sommige filosofen en geaccepteerd door anderen, en bleef onbekend bij de meesten. Richard Tarnas noemt Steiner in zijn boek The Passion of the Western Mind een belangrijk figuur in de hele geschiedenis van het denken.

Rudolf Steiner heeft zich als esotericus ontwikkeld binnen de Theosofische Vereniging; hij was voorzitter van de Duitse sectie. De theosofie heeft veel 'meegenomen' van het neoplatonisme (Marsilio Ficino)[3], en dit gedachtegoed is ook terug te vinden in de antroposofie.

In zijn vroege filosofische werken behandelt Rudolf Steiner de problematiek van het menselijke kenvermogen en de menselijke vrije wil. Hij weerlegt enkele zogenaamde vooroordelen van Immanuel Kant en laat zien hoe de ideeën van Goethe, Fichte en Hegel verder ontwikkeld kunnen worden. Hoogtepunt van deze periode is zijn boek Filosofie van de vrijheid.

Vanaf de eeuwwisseling (1900) trad Rudolf Steiner naar buiten met voordrachten en werken over esoterische onderwerpen waarvoor aanvankelijk alleen binnen kringen van de Theosofische Vereniging belangstelling bestond. In deze periode schreef hij zijn basiswerken 'Theosofie', 'De wetenschap van de geheimen van de ziel' en 'De weg tot inzicht in hogere werelden'.

In 1912 verliet Steiner de Theosofische Vereniging in verband met een fundamentele onenigheid met het bestuur met betrekking tot hun bedoeling om de toen nog jonge Jiddu Krishnamurti aan de wereld voor te stellen als de Messias, de teruggekeerde en gereïncarneerde Christus - voor Steiner een absurditeit. Tijdens dit conflict uitte zich een diepgaand verschil van inzicht in de taak en de "levensweg" van de mens op aarde. Een aantal leden van de Theosofische Vereniging volgde hem en zij vormden een nieuwe beweging, steunend op zijn leer die hij antroposofie noemt. Niet de Theos (Het Goddelijke) is maatgevend voor wijsheid (Sofia), maar de Anthropos, de zich geestelijk ontwikkelende mens.

Het eerste Goetheanum (ontworpen door Steiner)

Inhoudelijk belangrijke thema's van de antroposofie zijn: de geestelijke wereld van de hiërarchieën, de Christus-mysteriën, Christian Rosenkreuz, de moderne scholingsweg, karma en reïncarnatie. Ook andere thema's worden uitgebreid behandeld, zoals de spirituele ontwikkeling van de mensheid door de geschiedenis heen.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog werkte Rudolf Steiner met een internationale groep medewerkers aan het Goetheanum. In deze periode ontwikkelde Steiner nieuwe antroposofische kunsten, zoals euritmie en spraakvorming (de kunst van het spreken).

Na de Eerste Wereldoorlog komen tal van vragen op Steiner af, wat resulteert in vele praktische toepassingen van de antroposofie, zoals onder andere de Waldorf pedagogiek, de antroposofische geneeswijze, de heilpedagogie en de biologisch-dynamische landbouw.

	"Mijn ontmoeting met Rudolf Steiner bracht me ertoe me sindsdien met hem bezig te houden en me altijd bewust te blijven van zijn betekenis. We voelden beiden dezelfde verplichting om de mens weer tot echte innerlijke beschaving te brengen. Wat deze grote persoon en diepe mens in de wereld teweegbracht heb ik van harte toegejuicht."
— Albert Schweitzer

In 1919 kreeg Steiner in Stuttgart de leiding over de Freie Waldorfschule, opgezet door de fabrikant Emil Molt, eigenaar van de sigarettenfabriek Waldorf-Astoria, om de arbeiders en de directeuren nader tot elkaar te brengen. Steiner ontwikkelde een pedagogie die ten grondslag kwam te liggen aan de wereldwijde waldorfbeweging met scholen voor basis- en middelbaar onderwijs in vele landen. Het woord 'vrij' in de de benaming 'vrije waldorfschool' was bedoeld om aan te geven dat de overheid geen zeggenschap dient te hebben over de vorm van onderwijs. De geest moet vrij van welke overheidsdwang dan ook, tot ontwikkeling kunnen komen.

Deze gedachte stamt uit de zogeheten Dreigliederung, de Driegeleding (Een vrije Geest, Een rechtssysteem op basis van gelijkheid, en een sociale ordening gebaseerd op broederschap). Kern van de pedagogische inzichten van Rudolf Steiner is zijn opvatting van de ontwikkelingspsychologie van het kind. De lesstof is in overeenstemming met de fase waarin het kind verkeert en sluit aan op de behoefte van het kind.

Kunst is volgens Steiner een natuurlijke behoefte van ieder kind en de Waldorf-pedagogiek kenmerkt zich onder andere door de prominente rol die de kunst erin heeft. Doel van het onderwijs is enerzijds dat het opgroeiende kind zich ontwikkelt tot een sociaal vaardige, zelfstandige volwassene, in staat om de voor hem of haar specifieke invulling van het (beroeps)leven te volbrengen. Anderzijds dat het kind zijn of haar geestelijke vermogens, zijn of haar "zielenleven", tot volle ontwikkeling kan laten komen. Volgens de principes van de Waldorf-pedagogiek legt iedere leerling een volledige leerweg af van het zesde tot en met het achttiende levensjaar.

Bij scholen volgens de principes van de Waldorf-pedagogiek spreekt men in Duitstalige landen meestal over Freie Waldorfschulen en in Engelstalige landen van Waldorf schools. In Nederland spreekt men over vrijescholen en in Vlaanderen van steinerscholen.

In 1924 hield Steiner een reeks voordrachten voor een kleine groep van pedagogen en artsen over - zoals dat thans heet - mensen met een verstandelijke handicap. Deze voordrachten hebben lange tijd de "heilpedagogische cursus" geheten, en zijn in Nederland opnieuw uitgegeven onder de titel "Genezend opvoeden".[4] Uitgangspunt is dat ieder mens zich kan en moet ontwikkelen. Hij heeft een "karwei"[5] meegekregen. Zij die helpen bij dit karwei, profiteren daarvan ook in hun eigen ontwikkeling.

Steiner ontwikkelde de teeltmethode die biologisch-dynamische landbouw heet, waarin bodemvruchtbaarheid en versterking van de natuurlijke groei centraal staan. Het landbouwbedrijf wordt daarbij als organisme opgevat, en bedrijfsvreemde elementen worden zo veel mogelijk vermeden. Een biologisch-dynamisch bedrijf streeft naar diversiteit in geteelde gewassen en gehouden dieren. Ook wordt er met preparaten gewerkt waarvan verondersteld wordt dat die kosmische invloeden van de planeten opvangen en zorgen voor groei en levenskracht, en een betere bewaarkwaliteit van de gewassen. Het gebruik van compost is een essentieel element in de biologisch-dynamische landbouw. Ook hier worden specifieke mestpreparaten ingezet om (koe)mest om te zetten naar compost van hoge kwaliteit.

• Haarlem kent een Rudolf Steinerstraat en in Zutphen is een laan naar hem genoemd.
• In 1992 is Rudolf Steiner post mortem gedoopt door leden van de Mormoonse Kerk.[12]

• Bothmergymnastiek

• De Akashakroniek, ISBN 9789492462084
• Algemene menskunde als basis voor de pedagogie, ISBN 9060385144
• Antroposofie, ISBN 9060385195
• Apokalyps - de openbaring van Johannes, ISBN 9789490455422
• Beelden van de evolutie, ISBN 9072052072
• Christian Rosenkreutz en de rozenkruizers, ISBN 9789490455941
• Christus en de spirituele wereld, ISBN 9789072052674
• Christus vanuit het gezichtspunt van de antroposofie, ISBN 9072052269
• De Bijen, ISBN 9789060386514
• De bovenzinnelijke mens, ISBN 9060385225
• De christelijke inwijding en de mysteriën van de oudheid, ISBN 9060385357
• De filosofie van de vrijheid, ISBN 9060385276
• De kernpunten van het sociale vraagstuk, ISBN 9060385470
• De opvoeding van het kind, ISBN 9789072052483
• De spirituele bronnen van de kunst, ISBN 906038508X
• De weg tot inzicht in hogere werelden, ISBN 9060385012
• De wetenschap van de geheimen der ziel, ISBN 9060385292
• Gedichten, spreuken, meditaties, ISBN 9060385047
• Geesteswetenschap en geneeskunde, ISBN 9060385217
• Genezend opvoeden, ISBN 906038525X
• Gezondheid, ziekte, genezing, ISBN 9060385446
• Gezondmakend onderwijs, ISBN 9789490455637
• Het bewustzijn van de ingewijde, ISBN 9060385187
• Het esoterische christendom, ISBN 9060385314
• Het evangelie naar Johannes, ISBN 9060385373
• Het evangelie naar Lucas, ISBN 9060385411
• Het evangelie naar Marcus, ISBN 9060385454
• Het evangelie naar Mattheüs, ISBN 9060385438
• Het wezen van de kleuren, ISBN 9060385306
• Hoe verkrijgt men bewustzijn op hogere gebieden? ISBN 9060380029
• Karmaonderzoek 1, ISBN 9060385179
• Karmaonderzoek 2, ISBN 9060385233
• Karmaonderzoek 3, ISBN 9060385284
• Karmaonderzoek 4, ISBN 9060385322
• Karmaonderzoek 5, ISBN 9060385330
• Karmastudies 1
• Kerngedachten van de antroposofie, ISBN 9060385241
• Kosmische hiërarchieën, ISBN 906038539X
• Kunst en cultuurvernieuwing, ISBN 9060385365
• De kunst en haar wereldmissie, ISBN 9789072052728
• Meditatie, ISBN 9060385349
• De mens als klankharmonie van het scheppende wereldwoord, ISBN 9789072052629
• Het menselijk en het kosmisch denken, ISBN 9072052609
• Mens, lot en wereldontwikkeling, ISBN 9076156034
• Menskunde en opvoeding, ISBN 9072052153
• Mijn levensweg, ISBN 9060385136
• De missie van Michaël, ISBN 9789072052711
• Mysteriedrama's I, ISBN 9060385098
• Mysteriedrama's II, ISBN 906038511X
• Mysterieplaatsen en inwijdingswegen, ISBN 9060385381
• De opstanding van het denken, ISBN 9789490455453
• Opvoeding en onderwijs, ISBN 9060385462
• Over Rusland, de verhouding oost-west ISBN 9072052188
• Sociale toekomst, ISBN 9060385063
• Spirituele ontwikkeling, de ervaringen, mogelijkheden en risiko's, ISBN 9072052617
• Theosofie, ISBN 9060385152
• Het Vijfde Evangelie, ISBN 9789490455385
• De volkeren van Europa, ISBN 9789072052643
• Voorbij de grenzen van de natuurwetenschap, ISBN 9060385403
• Vorm en beweging, ISBN 906038542X
• Vrijheid van onderwijs & sociale driegeleding, ISBN 9073310016
• Vruchtbare landbouw op biologisch-dynamische grondslag, ISBN 9060385071
• Waarheid en wetenschap, ISBN 9060385101
• Wegen naar Christus, ISBN 9060385128
• De wereld van de zintuigen en de wereld van de geest, ISBN 9789490455729
• Wereldgeschiedenis in het licht van de antroposofie, ISBN 9060385209
• Werkingen van het karma, ISBN 9060385160
• De zin van het leven, ISBN 9789490455835

• Annemieke Zwart, Rudolf Joseph Lorenz Steiner (1861-1925), Levensfilosoof en pedagoog van de vrijeschool. In: Tom Kroon & Bas Levering (red.), Grote pedagogen in klein bestek. Amsterdam, SWP, 2019, 5e druk, pp. 109-114. ISBN 978 90 8850 692 5
• Ed Taylor, Rudolf Steiner: een geïllustreerde biografie, Amsterdam: Pentagon, 2010. ISBN 978-94-90455-20-0
• Sergej O. Prokofieff, Rudolf Steiner en de grondvesting van de nieuwe mysteriën, Bergen op Zoom: Perun Boeken, 2005. ISBN 978-90-76921-14-3

• Antroposofie.be over Rudolf Steiner
• (de) Anthroposophieonline: Steiners volledige werk online
• (en) alle boeken en lezingen online in het Engels geordend op (GA=Gesamt Ausgabe) nummer