René Girard (menswetenschapper)

Girard studeerde paleografie en middeleeuwse geschiedenis aan de École Nationale des Chartes te Parijs, nadat hij eerder zijn Europees baccalaureaat in de filosofie gehaald had. Girard is van Franse afkomst, maar vertrok in 1947 naar de Verenigde Staten, waar hij aanvankelijk een grotere erkenning kreeg en in de jaren 1960 professor werd aan verscheidene belangrijke universiteiten. Sinds 1995 is hij emeritus-professor aan de Universiteit van Stanford.

René Girard overleed in 2015 op 91-jarige leeftijd.[4]

Het basisbegrip van de theorie van Girard is de mimesis of het mimetisme. Beide begrippen betekenen bij hem nabootsing in menselijk gedrag en verlangen. Het menselijk verlangen is, volgens Girard, complexer dan de eenvoudige rechte lijn die subject en object verbindt. Het verlangen is niet louter subjectief, noch louter objectief, er speelt steeds een derde dimensie mee: het model van het verlangen. In tegenstelling tot instincten zijn menselijke verlangens bemiddeld door een model dat onbewust nagebootst wordt.

Zo ontstaat wat Girard de mimetische driehoek noemt. Hij heeft de mimetische hypothese over het menselijk gedrag voor het eerst in 1961 naar voren gebracht in zijn essay De romantische leugen en de romaneske waarheid. Daarin onderzoekt hij een aantal van de grootste literaire werken van de laatste eeuwen die hij romanesk noemt in tegenstelling tot de romantische teksten. In de romaneske literatuur wordt het verlangen aan een model verbonden. Dat is al het geval bij het eerste grote meesterwerk van de moderne tijden: Don Quichot. Zijn hele bestaan is een imitatie van de legendarische ridder Amadis de Gaula. Zoals Girard aangeeft, is het een karikatuur van de imitatie van Christus door een gelovige.

Girard heeft het mimetische verlangen voor het eerst ontdekt door twee literaire teksten met elkaar in verband te brengen, namelijk De eeuwige echtgenoot van Dostojewski en De misplaatste nieuwsgierige, een novelle uit Don Quichot van Cervantes. In beide werken staat een driehoeksrelatie centraal die op een identieke manier evolueert. De ene held van het verhaal probeert zijn verlangen naar zijn vrouw of aanstaande op te drijven, door een andere man te overtuigen die vrouw ook te begeren. De structurele overeenkomst tussen de teksten trof Girard.

In La violence et le sacré (1972) heeft Girard voor het eerst zijn mimetische theorie toegepast op het ontstaan van de menselijke cultuur. Hij stelt dat de toename van de hersenmassa bij de mensachtigen betekende dat ze steeds beter werden in nabootsing. Dat impliceerde een toename van het leervermogen, maar eveneens een toename van de rivaliteit. Uiteindelijk waren de dierlijke instinctieve dominantiepatronen niet meer in staat om zich te handhaven onder druk van het mimetische geweld. Er ontstonden zogenaamde mimetische crises waarbij alle leden van een groep zich tegen elkaar richtten in collectief geweld.

Door het mimetische karakter van dat geweld evolueerde de vijandigheid van allen tegen allen zich naar een toestand waarbij de hele groep zich verenigde tegen een enkel slachtoffer, de zondebok. Die zondebok werd door het mimetisme de enige vijand en dus gedood. Als bij wonder was de groep bevrijd van zijn geweld wat als een ontzettende opluchting ervaren werd. Aan die zondebok werd door de groep dan niet alleen de oorsprong van het vreselijke geweld toegeschreven, maar ook de bevrijding ervan. Dat verklaart de vergoddelijking van de zondebok.

Door het zondebokmechanisme ontstonden de eerste menselijke culturen en de vele "heidense" godheden. Om zich tegen de terugkeer van het vreselijke collectieve geweld te behoeden, hanteerden de mensachtigen twee middelen. In de eerste plaats werden allerlei gedragingen die hen herinnerden aan het ontstaan van het geweld verboden. Dat zijn de taboes. Het incestverbod is daar een van. Ten tweede werd het zondebokmechanisme herhaald, en dus geïmiteerd, door de groep om nieuwe crises te voorkomen of te genezen. Dat is de instelling van het offer dat, wellicht begonnen met het mensenoffer, ook vaak evolueerde naar een offerdier en van daaruit naar een bloemenoffer.

In Des choses cachées depuis la fondation du monde (1978) spreekt Girard voor het eerst over het unieke karakter van de Bijbel. Daar waar de meeste culturen de zondebok steeds als schuldig beschouwen en er stereotype beschuldigingen zijn zoals incest en vadermoord ten overstaan van de zondebok, is er in het Oude Testament een tendens merkbaar om het onschuldige slachtoffer te rehabiliteren. Die evolutie mondt uit in de evangelies waar Christus door een mimetisch opgefokte massa gedood wordt, maar er staat geschreven: "Zij hebben mij zonder reden gehaat". Christus is het onschuldige lam.

Opdat het zondebokmechanisme en de oude offerpraktijken zouden kunnen blijven werken in een cultuur is het noodzakelijk dat de hele groep oprecht gelooft in de schuld van de zondebok. Een zondebok hebben is niet weten dat je hem hebt. Het evangelie toont echter duidelijk de onschuld aan van het slachtoffer en de illusie van de mimetische massa: "Vader, vergeef hen want ze weten niet wat ze doen." De teksten van de evangelies oefenen een ondermijnende werking uit ten overstaan van de heidense sacrale structuren die op de taboes en offercultus gebouwd zijn. Zij zijn volgens Girard verantwoordelijk voor de langzame desacralisatie van het oorspronkelijk heidense Europa. Hij beklemtoont dan ook het uitzonderlijke karakter van de Bijbel ten overstaan van andere religies. Ten gevolge van zijn vergelijkend religieus onderzoek bekeerde Girard zich tot het katholicisme.

René Girard werd reeds met verschillende invloedrijke denkers vergeleken. De Franse intellectueel Jean-Marie Domenach noemde René Girard in 1981 "de Hegel van het Christendom".[6] Pierre Chaunu noemde Girard in 2000 "de Einstein van de menswetenschappen".[7] Michel Serres noemde hem in 2005, bij diens opname in de Académie Française, "de Darwin van de menswetenschappen".[8] Deze laatste vergelijking inspireerde Pierre-André Boutang tot de titel van zijn documentaire Le nouveau Darwin des sciences humaines, waarin hijzelf en Benoît Chantre spreken met René Girard.[9] Niettemin is er ook scherpe kritiek op Girards werk. Volgens René Pommier verdraait René Girard soms de teksten die zijn hypothesen zouden moeten ondersteunen.[10][11][12]

De interdisciplinaire belangstelling voor de hypothesen van René Girard is sterk toegenomen. Opmerkelijk is dat heel recente en revolutionaire ontdekkingen in de experimentele psychologie en de neurowetenschappen de basisintuïties van het denken van Girard lijken te bevestigen. De Amerikaanse experimentele psycholoog Scott Garrels omschreef het als volgt:

The parallels between Girard's insights and the only recent conclusions made by empirical researchers concerning imitation (in both development and the evolution of species) are extraordinary. What makes Girard's insights so remarkable is that he not only discovered and developed the primordial role of psychological mimesis during a time when imitation was quite out of fashion, but he did so through investigation in literature, cultural anthropology, history,… (Garrels, 2004, p. 29)[13]

In 2005 werd Girard verkozen als lid van de Académie Française, de hoogste eer voor Franse intellectuelen.

• Eredoctoraten van de Vrije Universiteit Amsterdam (1985), de UFSIA te Antwerpen (1995), de Università degli Studi di Padova (2001)[14], de theologische faculteit van de Universiteit van Innsbruck, de Université de Montréal in Canada (2004)[15] en de University of St Andrews (2008).[16]
• De prix Médicis essai voor Shakespeare, les feux de l'envie (1990) (A Theatre of Envy: William Shakespeare, 1991)
• De prix Aujourd'hui voor Les origines de la culture (2004)
• Guggenheim Fellow (1959 en 1966)[17]

• Colloquium on Violence & Religion (COV&R), opgericht in 1991; organiseert jaarlijks een conferentie.
• Association Recherches Mimétiques, opgericht begin 2006.[18]
• Studiekring René Girard (Blaise Pascal Instituut, Vrije Universiteit Amsterdam) (eerste bijeenkomsten eind 1981).
• Imitatio, opgericht in 2008 met als doel de erkenning van René Girards werk te vergroten en om onderzoek in de humane wetenschappen, de gedragswetenschappen en de biologie te promoten.
• Imitation, Mimetic Theory, and Religious & Cultural Evolution - A Templeton Advanced Research Project, een project van twee jaar dat enkele onderzoekers samenbrengt rond de implicaties van René Girards mimesistheorie.
• The Raven Foundation, heeft als doel "to promote healing, hope, reconciliation and peace by offering insight into the dynamics of conflict and violence".

Zie de categorie René Girard van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.