Purusa

In de Rig-Veda is de purusa nog een van de scheppende krachten. In mandala 10, hymne 90, Purusha Sukta, wordt de purusa beschreven waarbij in vers 12 wordt verhaald over hoe de vier varna's (sociale klassen) uit hem worden geboren. Purusha had duizend hoofden, duizend ogen en duizend voeten en heerste over de onsterfelijkheid. Zijn mond werd de brahmaan, de krijger ontstond uit zijn armen, het volk uit zijn dijen en de dienaren uit zijn voeten. De maan werd uit zijn gedachten geboren, de zon uit zijn oog. Indra en Agni kwamen uit zijn mond en de wind werd uit zijn levensadem geboren. Uit Purusha's navel kwam het middelste gebied van de ruimte op en uit zijn hoofd ontwikkelde zich de hemel. Van zijn voeten kwam de aarde en de hemelkwartieren van zijn oor. Ook het lichaam van Viswakarma, de Al-Maker en kunstenaar van de goden, werd aan zichzelf geofferd. Wendy Doniger ziet in de ontleding van Purusha een parallel met andere Indo-Europese ontledingshymnes, zoals die van Ymir.[1]

In de samkhya-school werd purusa uiteindelijk gelijkgesteld met Atman, maar gold niet meer als overkoepelend zelf, maar als een verzameling individuen. Daarmee verdween ook de noodzaak tot een godsbegrip. Tegenover purusa stond de prakrti, een reële werkelijkheid, dit in tegenstelling tot het monisme van de Upanishads en de vedanta-school waar de werkelijkheid een illusie is, de maya.

Ook in de Yogasoetra's van Patanjali (2e eeuw v. Chr.) zijn de purusa's individuele eenheden van bewustzijn (jivatman), die tot moksha of kaivalya (bevrijding) komen als de yogi het pad van yoga volgt. Bevrijding betekent eenwording, het opgaan van het individuele bewustzijn (jivatman) in het 'Bewustzijn van de Allerhoogste' (paramatman, Brahman). Dan heeft de yogi kaivalya bereikt.

Purusa verenigde zich met prakriti, waardoor de kracht van Maya (illusie) de purusa het besef van zijn eigen werkelijke aard ontnam. Het resultaat was avidya (onwetenheid), de eerste klesa (pijn) en wortel van de vier andere klesa's.

Purusa kreeg 'ik'-bewustzijn opgelegd, waardoor hij zich met zijn 'voertuigen' (kosha's) identificeerde en met de omgeving waarin zijn bewustzijn werd 'ondergedompeld'. De sluier van asmita ('ik-heid') bedekte zijn svarupa (ware aard) en deze dient verwijderd te worden om bevrijding van beperkingen en illusies te vinden. Dit vormt de basis van de hele Yoga-filosofie. De beoefening van ishvarapranidhana (zelfovergave aan Ishvara, God), het vijfde gebod van niyama, is een middel om dit 'ik-bewustzijn' op te lossen.[2]

Het doel van de vereniging van purusa en prakriti ('Sva-svami-saktyoh svarupopalabdhi-hetuh samyogah') is, dat:

• purusa het besef krijgt van zijn ware aard
• de krachten in purusa en prakriti worden ontplooid (Yogasoetra's van Patanjali II, 23)[3]