Monisme (filosofie)

Om te beginnen kunnen we substantieel monisme onderscheiden van attributief monisme.

Bij substantieel monisme zeggen we dat er slechts één zijnde is. Een voorbeeld van substantieel monisme is Parmenides' το εον (het zijnde). Voor Parmenides is de wereld een ondeelbaar en onveranderlijk iets, alle veranderingen die we waarnemen zijn schijn.

Bij attributief monisme zeggen we dat er slechts één soort zijnde is. Een voorbeeld van attributief monisme is het atomisme. Volgens het atomisme bestaat de hele wereld uit atomen, kleine ondeelbare stukjes materie.

Twee bekende vormen van attributief monisme zijn het fysisch monisme en het psychisch monisme.

Het fysisch monisme brengt alles terug tot materie. Dit wordt ook wel materialisme genoemd. Er wordt in het bijzonder ontkend dat "geest" apart van de materie zou bestaan. Het atomisme was de eerste vorm van fysisch monisme.

Hiertegenover staat het psychisch monisme. Hierbij wordt juist de materiële wereld ontkend, en wordt er gesteld dat heel onze werkelijkheid zich slechts in onze geest afspeelt. Dit wordt ook wel idealisme genoemd. Aanhanger daarvan was bijvoorbeeld bisschop Berkeley.

Een middenweg tussen fysisch en psychisch monisme is het neutraal monisme. Een neutraal monist zegt dat alle verschijnselen weliswaar van één type zijn, maar een aan ons nog onbekend type, dat fundamenteler is dan dat van lichaam of geest. Lichaam en geest zouden dan de uiterlijke manifestaties hiervan zijn. Een metafoor hiervoor is een televisietoestel, dat zowel geluid als beeld voortbrengt, maar zelf geen van twee is.

Spinoza's filosofie, bijvoorbeeld zijn Deus sive natura, is een voorbeeld van (substantieel) neutraal monisme.[1][2][3] Alles is weliswaar één, maar het heeft oneindig veel aspecten. Wij kennen er daar maar een paar van (materie, geest), maar de wereld kan zich in principe op ontelbaar veel manieren aan ons manifesteren.

Ook Leibniz' monadologie kan worden opgevat als een neutraal monisme.

Ook de Indiase traditie kent meerdere vormen van monistisch denken, zoals de tathagatagarba in het boeddhisme, en het tat tvam asi (Devanagari: तत्त्वमसि) (Dat zijt gij) van de Advaita-Vedanta. Advaita-Vedanta beoogt, middels een intens innerlijk onderzoek gebaseerd op een combinatie van meditatie en analytisch denken, iemand tot het inzicht te brengen dat zuiver bewustzijn de onderliggende essentie van onze ervaring is: sat-chit-ananda, zijn-bewustzijn-gelukzaligheid. Het zijn is bewustzijn, en dit bewustzijn is gelukzaligheid. De wereld der verschijnselen is in deze manier van denken en waarnemen een zelf-gecreëerde illusie, als in een droom. Het doel van deze benadering is het ontwaken uit deze droom.

Monisme is ook populair in het westerse boeddhisme[4][5]. Er lijkt hier sprake te zijn van een combinatie van boeddhistische ideeën over de Boeddha-natuur en westerse ideeën over het Ware zelf en zelfverwerkelijking, naast populaire opvattingen over Advaita Vedanta[6]. Ook hier wordt uitgegaan van een onderliggend eenheidsbewustzijn, achter de wereld der verschijnselen. Een bekende vertolker van dit gedachtegoed is Ken Wilber, die Sri Aurobindo, Advaita Vedanta, Hegel en westerse ontwikkelingspsychologie in één allesomvattend model tracht te synthetiseren[7].