Koolzaad

Koolzaad komt oorspronkelijk uit het oostelijke deel van de Middellandse Zee waar de olie werd gebruikt voor consumptie en als lampolie. In India komt koolzaad rond 2000 v. Chr. al voor. De Romeinen kenden de plant. In Midden-Europa komt de plant sinds de veertiende eeuw voor[2] Vanaf de zeventiende eeuw wordt er een grotere oppervlakte koolzaad verbouwd en is koolzaad het belangrijkste oliegewas in Nederland en Noord Duitsland[3]. In het begin werd de olie echter vooral in olielampen gebruikt. Vanaf het begin van de negentiende eeuw werd de olie ook meer en meer voor voedingsdoeleinden gebruikt. De olie smaakte echter bitter vanwege het hoge gehalte aan erucazuur, waardoor het gebruik voornamelijk beperkt bleef tot lampolie, smeermiddel in stoommachines en voor de productie van zeep. Door het hoge gehalte aan erucazuur was koolzaad ook ongeschikt als veevoer. In de beide wereldoorlogen werd de teelt in Duitsland sterk uitgebreid, vooral voor de productie van margarine.

In het midden van de zeventiger jaren van de twintigste eeuw kwamen de enkelnul- en een tiental jaren later de dubbelnulrassen op de markt. Door de dubbelnulrassen werd de olie geschikt voor consumptie en het restproduct, de perskoeken, voor veevoer. Hierdoor breidde de teelt in Europa zich uit. In 1976 werd het eerste erucazuur-arme ras, Primor, op de Nederlandse Beschrijvende Rassenlijst voor Landbouwgewassen geplaatst. Dit ras werd eerder in 1973 opgenomen op de Franse rassenlijst. In 1982 wordt vrijwel alleen nog het erucazuur-arme ras, Jet Neuf, die in 1979 op de rassenlijst kwam in Nederland op 11.000 ha geteeld. In 1989 werd 6300 ha koolzaad in Nederland verbouwd. In 1989 werd het eerste erucazuur- en glucosinolaat-arme ras, Arabella, op de Nederlandse Beschrijvende Rassenlijst voor Landbouwgewassen geplaatst. In Duitsland kwam dit ras in 1986 op de rassenlijst.

Ook wordt koolzaad gebruikt voor de productie van biobrandstof.

De plant wordt 30 – 150 cm hoog en kan een vlezige penwortel vormen. De rechtopgaande, holle stengel is naar boven toe vertakt.

Alle bladeren ook de onderste zijn blauwgroen en ten minste aan de onderzijde op de middennerf met borstelharen. Bij raapzaad zijn de onderste bladeren grasgroen en borstelig behaard. De bovenste bladeren zijn stengelomvattende met een ondiep-hartvormige voet. Bij raapzaad hebben de bovenste bladeren een stengelomvattende, diep-hartvormige voet. De onderste, langronde tot lancetvormige bladeren hebben een tot 15 cm lange bladsteel en een 5 – 25 cm lange en 2 – 7 cm brede bladschijf. De bladschijf is vaak ongedeeld of heeft tot 6 veerdelige lobben. De eindlob is eirond en heeft een getande rand. De andere lobben hebben een getande of ongetande bladrand.

Hauw

In het wild bloeit koolzaad van april tot augustus. De tweeslachtige, gele bloemen hebben vier kroon- en vier kelkbladen en staan met 20 -40 bloemen in een tros. De bloemen aan de tros bloeien van beneden naar boven. De omgekeerd-eironde kroonbladen zijn 10 – 16 mm lang en 6 – 9 mm breed. Ze hebben een 5 – 9 mm lange nagel. De 5 – 10 mm lange en 1,5 - 2,5 mm brede kelkbladen zijn schuin afstaand. De bloem heeft zes, 7 – 10 mm lange, viermachtige meeldraden. De twee korte meeldraden staan aan de voet naar buiten gekromd in de buitenste krans en de vier lange staan rechtop in de binnenste krans. De langwerpige helmknoppen zijn 1,5 - 2,5 mm lang. Aan de voet van de 2 korte meeldraden zitten op de bloembodem een paar honingklieren. De stamper heeft een bovenstandig vruchtbeginsel.

De cilindrische tot iets vierkante hauw is 5 – 10 cm lang en 3,5 – 5 mm dik en heeft een 8 – 15 mm lange snavel. Bij raapzaad is de snavel 15 – 20 mm lang. De hauw bevat 12 - 20, donkerbruine tot zwartachtige, ronde zaden. De zaden zijn 1,5 - 2,5 mm groot en hebben een fijn netvormige zaadhuid.

Bloemdiagram

Bloemdiagram

Koolzaad heeft de bloemformule * K4 C4 A6 G(2) hauw en het nevenstaande bloemdiagram: de bloem is actinomorf, heeft 4 kelkbladen, 4 kroonbladen, 6 meeldraden en twee vergroeide vruchtbladen, die een hauwvrucht vormen.

Koolzaad wordt in een wisselteelt toegepast met om de 3-4 jaar koolzaad. Het levert per hectare 16-17 ton droge stof op. Ongeveer 9 ton van het gewas blijft als stoppel en wortelgestel achter in de bodem en wordt omgezet in humus.

Knolvoet

Melige koolluis

Koolzaadglanskever (tot 2 mm lang)

Mineervlieg schade

De insecten geven in Nederland meer schade dan de schimmels. Bij winterkoolzaad kunnen gevlekte akkerslakken veel schade veroorzaken aan de jonge planten.

Opslag uit zaadverlies

Het oogsten gebeurt op het moment dat de middelste hauwen geel tot grijsbeige van kleur zijn. Doordat de hauwen van beneden naar boven afrijpen, de bloemen bloeien aan de bloeiwijze namelijk van beneden naar boven, geven de middelste hauwen het beste oogsttijdstip weer. Wordt gewacht totdat alle hauwen rijp zijn dan treedt door het openspringen van de hauwen veel zaadverlies op. Voor het oogsten wordt het gewas in Nederland vaak eerst in het zwad gemaaid en 1 -2 weken later gevolgd door het opraapdorsen. Ook kan direct van stam gemaaidorst worden. Daarna moet het zaad vaak nagedroogd worden. Van belang bij het zwadmaaien is dat de hauwen zo min mogelijk op de grond komen te liggen. Daarom wordt op een hoogte van 20–25 cm gemaaid, waardoor een lange stoppel achterblijft en moeten de rassen voldoende lang stro hebben. Ook moet de vertakking en de hauwen op een ongelijke hoogte zitten. Tevens mogen de hauwen niet gauw openspringen om zaaduitval te voorkomen.

Bij te vroeg oogsten is het chlorofylgehalte van het zaad te hoog en heeft het ook een hoog gehalte aan ongewenste vrije vetzuren. Het chlorofyl is afkomstig van het kiempje in het zaad.

Na de oogst moet er door enkele keren een lichte grondbewerking uit te voeren ervoor gezorgd worden dat het uitgevallen zaad gaat kiemen, omdat anders nog jaren later opslag kan plaatsvinden in de volggewassen.

Uit het zaad wordt koolzaadolie getrokken die vele toepassingen heeft. Van koolzaadolie kan ook biodiesel gemaakt worden. Daarnaast kan het ook in pure vorm of vermengd met dieselolie in (aangepaste) dieselmotoren gebruikt worden. De vezels die na persing overblijven zijn rijk aan onverzadigde vetzuren, eiwitten, vitaminen en mineralen en zijn gewild als krachtvoer voor het vee. In de maanden april en mei zijn de helgele velden van verre zichtbaar en trekken veel dagjesmensen. Een hectare winterkoolzaad brengt ongeveer 4500 kilo zaad op en zomerkoolzaad een derde minder. Het koolzaad bevat 40 tot 45% olie. Per hectare kan ongeveer 1300 liter biodiesel geproduceerd worden of ongeveer 1600 liter PPO.

Het gebruik van koolzaadolie als biobrandstof neemt wereldwijd toe. Interessant is dat de koudgeperste olie slechts 8% van de oogstopbrengst per hectare uitmaakt. Het hoofdproduct van de koolzaadoogst bestaat naast het stro uit hoogeiwitrijk krachtvoer de z.g. koolzaadschilfers. c.q. koolzaadkoek dat het genetisch gemanipuleerde en geïmporteerde soja vervangt. Zelfredzaamheid en onafhankelijkheid van overzeese productielanden is daarbij het motto. Bij het verbouwen van koolzaad gebruiken boeren nog steeds fossiele brandstoffen en kunstmest hetgeen niet bijdraagt aan de energie-efficiëntie. Initiatieven zijn opgestart om de tractoren voor agrarische bedrijven voor het gebruik van PPO aan te passen, terwijl tractorfabrikanten zoals John Deere en anderen, al af fabriek dual-fuel motoren leveren waarbij zowel dieselolie als PPO als brandstof kan worden ingezet. In feite gebruikt men op deze wijze de olie als eigen energiebron, waarvoor men vroeger werkpaarden nodig had en waarvoor men land moest reserveren om energie te kunnen genereren. Koolzaad groeit op de breedtegraad Stockholm-Lyon, en geldt als voorvruchtgewas voor granen, in wisselteelt (om de 3-4 jaar) toegepast, verbetert koolzaadteelt de grondstructuur door humusvorming,waarna opvolgende oogsten een hogere opbrengst krijgen. Koudgeperste Pure Plantaardige Olie als motorbrandstof geeft een CO2 reductie tot ca. 80%. De EROEI ( Energy Return On Energy Investment) van PPO is zeer gunstig en kan oplopen tot 1 input : 16 output

De voormalige EEG verleende steun om de verbouw van koolzaad te stimuleren. Met de komst van enkelnulrassen, die arm zijn aan het omega 9-vetzuur erucazuur of aan glucosinolaat, werd de steun ingetrokken voor rassen die rijk zijn aan beide stoffen. Ter bevordering van de overgang van enkelnul- naar dubbelnulrassen werd door de EEG in 1990 en 1991 ook nog een toeslag verleend. In 1991 mocht koolzaad nog tot 35 micromol glucosinolaat per gram zaad bevatten om voor deze toeslag in aanmerking te komen. Vanaf 1992 werd alleen nog steun verleend aan de teelt van dubbelnulrassen met een glucosinolaatgehalte van maximaal 20 micromol per gram zaad.

In 2012 werd wereldwijd 65 miljoen ton koolzaad geoogst[4]. De grootste koolzaadproducenten zijn (cijfers 2005[5]) India (7,3 miljoen ha), China (7,2 miljoen ha) en Canada (5,5 miljoen ha), tezamen goed voor bijna driekwart van de wereldproductie. De productie in de EU was anno 2007 6,7 miljoen ha, een stijging van 2 miljoen hectare in twee jaar, en de productie in 2005 lag zo'n 2,6 miljoen hoger dan die 20 jaar eerder. De grootste producenten binnen de EU zijn Frankrijk, Duitsland, Polen en het Verenigd Koninkrijk. De productie in België besloeg in 2007 ruim 10.000 ha. In Nederland werd op dat moment 4000 ha koolzaad verbouwd.

De grootste koolzaadproducenten in 2012 waren[4]

Rang	Land	Hoeveelheid  in tonnen
1	Canada	15.409.500
2	China	14.000.000
3	India	6.776.000
4	Frankrijk	5.463.063
5	Duitsland	4.821.100
6	Australië	3.427.294
7	Verenigd Koninkrijk	2.557.000
8	Polen	1.865.598
9	Verenigd Koninkrijk	1.204.400
10	Verenigde Staten	1.112.230
11	Tsjechië	1.109.137
12	Rusland	1.035.459
13	Wit-Rusland	704.456
14	Litouwen	632.900
15	Pakistan	575.000
	Wereld	65.058.240

De volgende genetisch gemodificeerde rassen zijn in de EU toegelaten, in onderzoek of is de toelating verlopen.

• 
• 
  Bloeiende plant
• 
  Onderste stengelblad
• 
  Bovenste stengelblad
• 
  Holle stengel
• 
  Bloeiwijze
• 
  Jonge hauwen
• 
  Rijpe hauwen
• 
  Rijpe hauw met zaden
• 
  Zaden
• 
  Koolzaadteelt in Duitsland
• 
  Koolzaadteelt in Duitsland
• 
  Zomerkoolzaadveld in Nederland
• 
  Zomerkoolzaadveld in Nederland

• Teeltoverzicht koolzaad met ziekten en beschadigingen
• Teelthandleiding koolzaad met ziekten en plagen
• Teelthandleiding koolzaad: oogst en bewaring
• Verspreiding in Nederland in het wild FLORON
• Koolzaad (Brassica napus) op SoortenBank.nl (gebaseerd op de Heukels²³, dit is de voorlaatste uitgave)
• (de) Foto's van aantastingen

Zie de categorie Brassica napus van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Soorten, ondersoorten en variëteiten van het geslacht Brassica (Kool)

... · B. campestris (Raapstelen) · B. carinata (Ethiopische mosterd, Abessijnse mosterd of Abessijnse kool) · B. juncea (Sareptamosterd) · B. napobrassica (Koolraap) · B. napus (Koolzaad) · B. napus subsp. napus (Duizendkoppige kool) · B. nigra (Zwarte mosterd) · B. oleracea (Kool) · B. oleracea var. acephala (Sierkool) · B. oleracea convar. acephala alef. var. gongylodes (Koolrabi) · B. oleracea convar. acephala var. laciniata (Boerenkool) · B. oleracea convar. acephala var. medullosa (Duizendkoppige kool) · B. oleracea var. alboglabra (Kailan of Chinese broccoli) · B. oleracea var. medullosa (Mergkool) · B. oleracea var. botrytis (Bloemkool) · B. oleracea convar. botrytis var. botrytis (Romanesco) · B. oleracea convar. botrytis var. cymosa (Broccoli) · B. oleracea var. capitata (Sluitkool) · B. oleracea convar. capitata var. alba (Wittekool) · B. oleracea convar. capitata var. rubra (Rodekool) · B. oleracea convar. capitata var. sabauda (Savooiekool) · B. oleracea var. costata (Tronchuda-kool) · B. oleracea convar. oleracea var. gemmifera (Spruitkool) · B. oleracea var. oleracea (Wilde kool) · B. oleracea var. palmifolia (Palmkool) · B. oleracea var. viridis (Galicische kool) · B. rapa (Raapzaad, Knolraap) · B. rapa var. chinensis (Paksoi) · B. rapa var. pekinensis (Chinese kool) · B. rapa var. rapa (Stoppelknol) · ...