Egmontkasteel

De oorsprong van het kasteel als burchtsite loopt minstens terug tot de 11de eeuw. Men mag veronderstellen dat er reeds ten tijde van de oudst gekende heer van Zottegem, Rothardus, die in een charter van 1083 opduikt, een versterking bestond. Deze versterking had waarschijnlijk de vorm van een mottekasteel, een aarden heuvel met een houten toren en een lager gelegen erf.

Omstreeks 1150 werd er een natuurstenen donjontoren opgetrokken en een natuurstenen zaalkerk (burchtkapel). Van die twaalfde-eeuwse burchtkapel werden tijdens archeologische opgravingen in 1994 de sporen blootgelegd. De middeleeuwse burcht maakte deel uit van een uitgebreide vestinggordel tussen de gebieden behorend aan de Franse kroon en het Duitse keizerrijk. Eind twaalfde eeuw was Walter (Wouter) II heer van de versterking in Zottegem; hij liet de grote zaal herbouwen in baksteen. Walter II stond in dienst van graaf van Vlaanderen Boudewijn IX en nam van 1202 tot 1204 deel aan de Vierde Kruistocht. Hij kreeg een leen van 80 lb. van de Franse koning Filips II August; Boin chevalier Gauthier de Sotenghien Walter II stierf in 1212 bij het beleg van Luik in dienst van Hendrik I van Brabant. In 1214 streden kasteelheren Walter (Wouter) III en Boudewijn van Zottegem (halfbroers van legeraanvoerder Arnulf IV van Oudenaarde) mee tegen de Franse koning in de Slag bij Bouvines; hun kamp verloor echter. In 1215 verging hun schip richting Engeland (om daar Jan zonder Land te verdedigen tegen opstandige baronnen) tijdens een storm op de Noordzee [2].

Hun zus (en enig overgebleven erfgenaam) Aleide (Adelheid/Ida) trouwde in 1219 met ridder Zeger I van Edingen, waarop het kasteel in handen kwam van het geslacht Edingen. Het kasteel werd voor het eerst vernoemd in een akte van die Zeger I in 1229. Zeger bouwde een nieuwe grote zaal en omringde het kasteel met een muur. Kasteelheer Geraard van Zottegem (van 1280 tot 1307 burggraaf van Gent) kreeg samen met drie andere edelen na de Guldensporenslag de opdracht in 1304 om te onderhandelen met koning Filips IV van Frankrijk, wat leidde tot het verdrag van Athis-sur-Orge [3][4]. Hugo V van Zottegem was de laatste effectieve burggraaf van Gent; hij overleed rond 1321.

Hugo V van Zottegem stierf kinderloos; zo kwam in 1323 via Isabella (Isabeau) van Antoing, burggravin van Gent, echtgenote van Jan I van Melun (en dochter van Hugo V's tante Maria van Zottegem en Hugo VI van Antoing) het kasteel in handen van het geslacht van Melun. De versterking werd in 1381 ingenomen tijdens de Gentse Opstand tegen de graaf van Vlaanderen Lodewijk van Male, maar de Gentenaren werden al snel verdreven door Lodewijk de Haze. Kasteelheer Hugo van Melun streed mee in de Slag bij Nicopolis. Kasteelheer Jan II van Melun werd kamerheer van Filips de Goede en werd in 1432 benoemd tot ridder in de Orde van het Gulden Vlies.

Het kasteel kwam in de vijftiende eeuw in handen van het huis Luxemburg-Fiennes (een zijtak van het huis Luxemburg). Philipotta, dochter van Jan II van Melun, kreeg immers bij haar huwelijk met Thibaut van Luxemburg de heerlijkheid Zottegem als bruidsschat mee. In 1452 belegerde en plunderde de graaf van Étampes Jan van Bourgondië de burcht tijdens de Gentse opstand tegen Filips de Goede. Jan van Luxemburg herstelde een deel van de vernielde burcht tussen 1477 en 1485. Op 29 mei 1516 ontving Jans broer en opvolger Jacobus II van Luxemburg-Fiennes (Gulden Vliesridder en kamerheer van aartshertog Maximiliaan) de zestienjarige Karel V in het kasteel.[5]

Het Egmontkasteel kwam in 1530 in handen van de Egmonts, toen Jacobus III van Luxemburg-Fiennes kinderloos stierf en zijn zus Francisca van Luxemburg, die getrouwd was met Jan IV van Egmont, het kasteel erfde. Het kasteel werd vanaf 1530 omgebouwd tot een open residentie en buitenverblijf. Enkel het poortgebouw bleef deels bewaard. Van de oorspronkelijke burcht was geen sprake meer; een riant kasteel met wooncomfort -een maison de plaisance- was in de plaats gekomen. De site zelf bewaarde haar oorspronkelijke gesloten vorm, met een omwalling en een walmuur met halfronde torentjes. De hoofdgebouwen hadden een L-vorm, met een noord- en oostvleugel, een zuidelijke buitentrap, een paar bijgebouwen op het noorden en het westen gericht en een houten ophaalbrug die aansloot op het oorspronkelijke poortgebouw. Bij het kasteel hoorde ook een neerhof (boerderij) en een watermolen, waarvan het huidige Leirenshof met de voormalige Leirensmolen de restant is. Graaf Lamoraal erfde het kasteel in 1541 na de dood van zijn broer Karel I van Egmont. Lamoraal liet de ridderzaal inrichten met bijbehorende erker en Antwerpse majolicategelvloer [6] . In september 1566 verhuisde Lamoraal van het Egmontpaleis in Brussel naar het Egmontkasteel in Zottegem [7]. Na de terechtstelling van Lamoraal door Alva in 1568 werd het kasteel aangeslagen en onder Spaans beheer geplaatst. Alva gaf in 1570 aan schrijnwerker Antoon van Malderghem en schilder Jacob Martens de opdracht de wapenschilden van Egmont en Sabina weg te hakken [8]. Op 13 februari 1575 vond in het kasteel het trouwfeest plaats van Eleonora van Egmont en Joris van Horne. In 1576 kreeg Sabina van Beieren, weduwe van Lamoraal, het kasteel officieel terug bij de Pacificatie van Gent maar het zou nog tot 1577 duren voor het effectief werd teruggegeven. Op 25 mei 1577 werd Filips van Egmont met grote eer ontvangen in Zottegem en kreeg zo zijn erfdeel terug [9]. Het Egmontkasteel werd in de jaren 1570 meerdere keren bezet en geplunderd tijdens de woelige opstand tegen de Spanjaarden (Tachtigjarige Oorlog). Eind juli 1579 werd het ingenomen door een dertigtal Malcontenten, die verdreven werden door calvinistische Schotse huurlingen, die het in brand staken. In 1579 trachtte een protestants leger onder leiding van kapitein Mowinault vanuit Gent op te rukken om het kasteel in brand te steken, maar de protestanten werden verdreven door Filips van Egmont en graaf Lalaing. Op 26 apri 1580 werd Zottegem belegerd door de calvinisten onder leiding van François de La Noue; op 9 juni 1580 werd het Egmontkasteel opnieuw belegerd en in brand gestoken. In 1581 werd het deels in vlammen opgegane kasteel door de Malcontenten geplunderd. Tussen 1609 en 1621 werd het Egmontkasteel bewoond door Arthus van Beneden, bastaard van Lamoraal en amman van de vryheidt Zottegem. In 1632 viel Lodewijk van Egmont in ongenade door zijn rebellie tegen het Spaanse bewind; het Egmontkasteel werd toen beheerd door beëdigde ontvangers voor de Spaanse koning. Op de kaart van Sanderus (Flandria Illustrata, 1641) staat het kasteeldomein afgebeeld als een rechthoekig, omgracht gebied met een L-vormig kasteel. In 1645 en 1658 had het kasteel te lijden onder de Fransen, net als in 1671 en 1684 en tijdens de Spaanse Successieoorlog. In 1690 en 1697 waren Franse militairen in het Egmontkasteel ingekwartierd.[10] Het Egmontkasteel bleef de volledige 17e eeuw in handen van de Egmonts (Filips, Lamoraal II, Karel II (onder zijn bewind werd het kasteel verbouwd), Lodewijk, Lodewijk Filips, Lodewijk Ernest, Procopo Frans) tot het in 1707 werd overgeërfd door de familie Pignatelli.

Maria Clara van Egmont, zus van Procopo Frans van Egmont (de laatste mannelijke nakomeling van Lamoraal) was immers getrouwd met de Napolitaanse edelman Nicola Pignatelli uit het Huis Pignatelli, vijfde hertog van Bisaccia en neef van paus Innocentius XII; hun zoon Procopo Pignatelli erfde het kasteel.[11] Met de Pignatelli's (Procopo Pignatelli (1703-1743), Guido Felix Pignatelli (1720-1753), Casimir Pignatelli (1727-1801)) begon het verval door geldgebrek en slordige verbouwingen. Rond 1735 liet Procopo Pignatelli de zijvleugel met de twee ronde torentjes afbreken en werd de houten ophaalbrug vervangen door een stenen constructie. De staatsietrap die naar de galerij leidde werd ontmanteld. Op de Villaretkaart is voor de rest nog de oude structuur van het kasteel zichtbaar. In 1745 was tijdens de Oostenrijkse Successieoorlog een voorhoede van de Franse troepen in het kasteel ingekwartierd aangezien de Pignatelli's in dienst waren van het Franse leger. Na 1747 werden de noordelijke vleugel, de zuidelijke buitentrap en de open gaanderij afgebroken. Casimir Pignatelli (1727-1801) was niet meer in staat om het kasteel te onderhouden. Hij liet er rond 1756 hoofdbaljuw van Zottegem Frans Lodewijk de Coninck in wonen (gehuwd met C. de Waepenaert), die een eikenhouten rocailletrap liet bouwen. In 1767 werd het kasteel in de Gazette van Gent te koop aangeboden, in cijnspacht. Cijnspachter werd Jérôme Joseph D'Hane de Tervarent. Op de Ferrariskaart staat het Egmontkasteel afgebeeld binnen een vierkante omgrachting met een moestuin, boomgaard, vijver en landbouwgronden. Vanaf 1791 woonde amman Hendrik de Poortere in het kasteel, tot het in 1797 door de Fransen werd aangeslagen. Het werd zonder succes te koop gesteld en kwam terug in handen van de Pignatelli's, die het in 1815 verkochten aan baron Lefèbvre uit Doornik, die het kasteel in 1825 in twee helften verdeelde en een bakstenen scheidingsmuur optrok.

Tijdens de opgravingen van 1993-1994 werd verder onderzoek verricht naar sporen die tijdens een proefopgraving in 1986 reeds waren aangesneden. Zo werd wat overbleef van de 'burchtkapel' volledig blootgegraven. Deze kapel bleek een echte 12de-eeuwse Romaanse zaalkerk van 7 bij 13 meter met vierkant koor te zijn. Rond het kerkje moet toentertijd een kerkhof hebben gelegen, maar alleen een gedeelte van het grafveld ten noorden van de kerk werd onderzocht. Een dozijn kindergraven werd teruggevonden, evenals het gebeente van een volwassene nabij het poortgebouw. De grootte van de kerk en de aanwezigheid van een kerkhof laat toe te vermoeden dat deze castrale kapel de vroegste parochiekerk van Zottegem was.

Het staat vast dat wat restte van de burcht omstreeks 1477 volledig werd ontmanteld. Het afbraakmateriaal werd gebruikt voor de fundering van het nieuw te bouwen kasteel. Tegen de Oostgevel werd een latrinetoren blootgelegd, die bestond uit een traptoren en een beerput die met een overdekte riolering was verbonden met de slotgracht. Aan de andere kant van de vleugel stond haaks een noordelijke woonvleugel die, vermoedelijk in de 18de eeuw, volledig werd gesloopt. Het oorspronkelijk gebouw was reeds in de 17de eeuw vervangen door kleinere bijgebouwen, zoals de afbeelding in de Flandria Illustrata bevestigt. Bij het archeologisch onderzoek stuitte archeoloog Van Eenhooge op een brandlaag met verkoold hout en verbrande leien. Dit maakte duidelijk dat omstreeks 1600 deze vleugel door een felle brand verwoest werd. De noordvleugel liep in westelijke richting door tot aan de omheiningsmuur en bevatte onder meer een ruim terras met een waterput die bevoorraad werd vanuit de slotgracht. Het kasteel was immers langs de vier zijden omwald, met aan de binnenkant van de gracht een omheiningsmuur die voorzien was van waltorentjes. Van deze muur werden een aantal meter blootgelegd. Ook een gedeelte van het poortgebouw werd onderzocht.

Muntvondst uit het Egmontkasteel

Met deze archeologische vondsten kwam het idee om de ontstaansgeschiedenis van Zottegem nog meer te visualiseren. Daarom werden in het Egmontpark de al opgegraven bouwsporen zichtbaar gemaakt. Tegelijk werden ook de walmuur en de brug aangepakt. De vervallen brug die de oorspronkelijke toegang tot het kasteel was, werd gerestaureerd. Het brugdek werd vernieuwd en kreeg een bestrating in kassei om de oude toegang tot het kasteel opnieuw tot leven te brengen. Tegelijk werd een nieuwe gemene muur gemetseld tussen de bewaarde kasteelsite en het gedeelte dat in het begin van de twintigste eeuw werd verkaveld. Voor de verdere aankleding werd gebruikgemaakt van iconografisch materiaal waarmee onder andere de twee achttiende-eeuwse siervazen op de zeshoekige zandstenen brugpijlers konden worden gereconstrueerd.

De grote walmuur, die het hoger gelegen gedeelte van de kasteelsite afbakent, werd ook gerestaureerd, met behoud evenwel van het originele metselwerk. De grote hoektoren werd gedeeltelijk heropgemetseld en ook een stukje van de kleinere walmuur en torentje. Vanaf de brug tot aan dat laatste torentje werd een gracht gegraven, op de plaats van de oorspronkelijke wal. De drassige ondergrond leende zich om hier met een ‘moerasvegetatie’ het vroegere uitzicht op te roepen. Het project werd afgerond in de zomer van 2001.

In 2014 werd in de bibliotheek een digitaal tijdsvenster geïnstalleerd dat de geschiedenis van het kasteel en zijn illustere bewoners virtueel weergeeft.[13][14] Bovendien worden sinds 2018 onder andere opgegraven munten, majolicategels en de originele sleutelstukken van de moerbalk uit het Egmontkasteel tentoongesteld in de 'Egmontkamer' van het Zottegemse stadhuis.