Auerhoen

Het auerhoen is een soort die duidelijk seksueel dimorf is. Dit houdt in dat mannetjes en vrouwtjes qua uiterlijk verschillen.[4] De hanen hebben een lichaamslengte van 74–90 cm (inclusief staart van ca. 25 cm) en de hennen 54–63 cm.[5] Het mannetje bereikt meestal een gewicht tussen de 3,3 en 4,3 kg (soms tot 6,5 kg) en vrouwtjes meestal tussen de 1,5 en 2,5 kg.[6] Het verenkleed van de hanen is zwart met een blauwgroene weerschijn en bruine vleugels met variabele witte vlekken. De staart is lang en wordt tijdens het baltsen als een waaier gespreid. Boven het oog is een stuk kale, rode huid zichtbaar. De snavel is zwaar en licht naar beneden gebogen. De hennen zijn ongeveer ⅓ kleiner dan de hanen. Het verenkleed is lichtbruin en grijsbruin met kleine, zwarte banderingen. De keel is oranjebruin en ongebandeerd. Het vrouwtje lijkt qua uiterlijk vrij veel op een vrouwelijk korhoen (Lyrurus tetrix), maar is groter en de korhen heeft niet de ongebandeerde, oranjebruine keel die de auerhen wel heeft.[5]

Balts en geluid

Auerhanen raken in de baltsperiode soms hun angst voor mensen kwijt door een verhoogd testosterongehalte.[7]

De mannetjes ontmoeten elkaar aan het eind van de winter op hun traditionele baltsplaatsen om voor de gunsten van de vrouwtjes te strijden. De mannetjes bewegen zich met geheven koppen en afhangende vleugels, terwijl ze pronken met hun opgezette staart. Het geluid dat ze tijdens de hofmakerij maken bestaat uit twee delen. Het begint met een dubbel klikkend geluid, waarbij deze dubbele klikgeluiden zich steeds sneller opvolgen totdat ze samenvoegen. Vervolgens loopt deze af in een circa 3 seconden durende, draaiende sisser. De totale duur van het geluid is circa 5,5 seconde. Het moment waarop de geluiden samenvoegen wordt omschreven als een kurk die uit een wijnfles wordt getrokken. Het baltsgeluid is op maximaal 150-200 meter te horen. Gevechten tussen de mannetjes komen aan het begin van de baltsperiode voor. Ze slaan elkaar dan meestal met de vleugels. Deze vleugelslagen zijn eveneens tot een afstand van 150-200 meter hoorbaar. Er zijn gevallen bekend waar de mannetjes het met de dood moesten bekopen. Na de paring beginnen de vrouwtjes in de buurt van de baltsplekken te nestelen. Soms broeden de vrouwtjes dicht bij elkaar, op een afstand 40-50 meter. De mannetjes gedragen zich na de baltsperiode onopvallend.[8]

's Winters eten auerhoenders naalden van naaldbomen en zijn daarom meestal in de kroon van deze bomen te vinden. Tussen mei en oktober zijn ze vooral op de grond te vinden, waar ze allerlei knoppen, bladeren, bloemen en bessen eten.[4] De kuikens eten de eerste vier weken van hun leven vooral ongewervelden, zoals rupsen (vooral van spanners) en larven van vliesvleugeligen. Deze zijn proteïnerijk en makkelijk te verteren voor de jongen.[9]

Broedt normaal gesproken één keer per jaar en legt dan 6 tot 8 eieren. Deze worden door de hen gedurende 26 dagen geïncubeerd. De eieren komen eind mei tot begin juni uit, afhankelijk van de breedtegraad, hoogte en klimaat. Na circa vier maanden kunnen de jongen voor zichzelf zorgen.[4]

Auerhoenders leven in structuurrijke boreale bossen met oude, gemengde naaldhoutbestanden en enkele berken (Betula) en espen (Populus tremula). Gebieden met een rijke ondergroei van blauwe bosbes (Vaccinium myrtillus) en rijsbes (Vaccinium uliginosum) en rode bosbes (Vaccinium vitis-idaea) zijn zeer belangrijk. Enerzijds omdat de bessen worden gegeten in de zomer en het voorjaar en anderzijds omdat deze soorten als waardplant worden gebruikt door spanners; de belangrijkste voedselbron voor de kuikens.[9] De soort wordt geassocieerd met de climaxfase van bossen. Oerbossen die op natuurlijke wijze in verval raken vormen dan ook de optimale habitat.[10]

Auerhoenders komen in grote delen van noordelijk Eurazië voor, het zwaartepunt van het verspreidingsgebied binnen Europa ligt in Fennoscandinavië en Rusland. Komt daarnaast ook voor in delen van Centraal-Europa.[6]

Er worden momenteel dertien ondersoorten erkend:[6]

• Tetrao urogallus aquitanicus: Komt voor in de Pyreneeën.
• Tetrao urogallus cantabricus (Cantabrisch auerhoen): Komt voor in het Cantabrisch Gebergte (Noordwest-Spanje).[11]
• Tetrao urogallus crassirostris: Komt voor in Centraal-Europa, van Duitsland tot aan de Baltische staten, Wit-Rusland en de Slowaakse en Poolse Karpaten en van de Alpen in zuidoostelijke richting tot aan het noorden van Macedonië.
• Tetrao urogallus karelicus: Komt voor in Finland en de Russische deelrepubliek Karelië.
• Tetrao urogallus kureikensis: Komt voor in het stroomgebied van de Siberische rivier Koerejka en de onderloop van de Jenisej.
• Tetrao urogallus lonnbergi: Komt voor op het Kolaschiereiland in het noordwesten van Rusland.
• Tetrao urogallus obsoletus: Komt voor in een band van het Onegameer oostwaarts door het noorden van Rusland en Siberië tot aan de bovenloop van de rivier Lena.
• Tetrao urogallus pleskei: Komt voor in Wit-Rusland, het noorden van Oekraïne en het noordwesten, westen en enkele centrale delen van Europees Rusland (in de oblasten van Tver, Leningrad, Pskov, Novgorod, Smolensk en Moskou). De exacte oostgrens is niet bekend, maar mannetjes van deze ondersoort zijn tot in de Oblast Nizjni Novgorod waargenomen.[8]
• Tetrao urogallus rudolfi: Komt voor in de Oekraïense en Roemeense Karpaten en het Bulgaarse Rodopegebergte.
• Tetrao urogallus taczanowskii: Komt voor in Centraal-Siberië, het Altaigebergte en Noordwest-Mongolië.
• Tetrao urogallus uralensis: Komt voor in het zuidelijke deel van het Oeralgebergte en het zuidwesten van Siberië tot aan de omgeving van Barnaoel.[8]
• Tetrao urogallus urogallus: Komt voor in Scandinavië en in Schotland waar de soort geherintroduceerd is.
• Tetrao urogallus volgensis: Komt voor op de westelijke hellingen van het zuidelijke Oeralgebergte, de middenloop van de rivier Wolga, het stroomgebied van de rivier Soera, Tsna en de benedenloop van de rivier Oka.[8]

De dichtst bij Nederland en België zijnde, min of meer stabiele auerhoenbestanden, bevinden zich tegenwoordig in het Zwarte Woud. Daar werd het aantal territoria tussen 2005-2009, tussen de 150 en 300 geschat. Elders in Duitsland komt de soort nog voor in het Beierse Woud en in het Alpengebied tussen de Allgäuer Alpen en de Berchtesgadener Alpen.[12]

Een vrouwelijk auerhoen in Jämtland (Zweden).

In Centraal-Europa gaat het auerhoen al geruime tijd in aantal achteruit. Tegenwoordig heeft de soort zich in de bergbossen van Centraal-Europa teruggetrokken, maar kwam in Duitsland voorheen voor tot in de laaglandbossen van Lausitz en Emsland. De meeste noordelijke populaties in Duitsland waren al aan het begin van de 18e eeuw verdwenen, maar tot aan 1998 kwam het auerhoen voor in Lausitz.[12] De achteruitgang en het verdwijnen van de soort in grote delen van Duitsland en andere delen van Centraal-Europa valt te wijten aan de jacht, versnippering van de leefgebieden, bosbouw, wegenbouw en het opvliegen tegen hekken. Een andere belangrijke bedreiging is de neerslag van stikstof, wat hun leefgebied aantast en voedselaanbod voor de kuikens vermindert.[2][4][12]

In België is het auerhoen een voormalige broedvogel die reeds in 1820 uitgestorven was.[3] Later zijn ze opnieuw uitgezet in de Ardennen. Hier zouden ze in 1932 gebroed hebben. Hedendaags worden ze niet meer gezien in België.

Sinds 2018 werden enkele paren, afkomstig uit Zweden, terug in de Hoge Venen uitgezet, wat kaderde in een project van de Luikse universiteit. Dit ging normalerwijze eind april 2020 herhaald worden, doch door maatregelen uitgevaardigd door de Nationale Zekerheidsraad i.v.m. de Corona-pandemie werd dit een jaar uitgesteld. De reeds aanwezige auerhoenders zouden zich intussen goed ontwikkeld hebben.

Omdat het auerhoen op wereldschaal niet in gevaar is staat de soort als niet bedreigd op de Rode Lijst van de IUCN.[1] In de Europese Unie staat het auerhoen op zowel Annex I, II als III van de Vogelrichtlijn. Dit is per land verschillend.[4] Daarnaast staat de soort op Appendix II van de Conventie van Bern.[13]

• Het auerhoen prijkt op het wapen van de Duitse gemeente Simmersfeld, Baden-Württemberg.

• Rotsauerhoen (Tetrao urogalloides). Qua uiterlijk (man en vrouw).
• Korhoen (Lyrurus tetrix). Qua uiterlijk (vrouw).

• SoortenBank.nl Beschrijving, afbeeldingen en geluid.
• (en) BirdLife International: European Red List of Birds Voor aantallen en verspreiding per land in Europa.
• YouTube Opname van het baltsritueel in Noorwegen.

• 
  Wapen van de Duitse gemeente Simmersfeld, Baden-Württemberg.
• 
  Tetrao urogallus aquitanicus met een radiozender op de rug in Nationaal Park Aigüestortes, Spanje.
• 
  Illustratie van een auerhaan.
• 
  Een vrouwelijk auerhoen.

Zie de categorie Tetrao urogallus van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.