Atlantische zalm

In zee eet de zalm uitsluitend vis, de groeifase duurt daar van één tot vier jaar. De zalm voert op zee ook grote trekbewegingen uit en kan langs de Europese kusten en door de oceaan tot aan Groenland trekken. Ze leven pelagisch en zwemmen meestal op ongeveer 10 meter diepte.

Als de dieren voldoende vetweefsel hebben opgebouwd om de trek en de paai aan te kunnen, zwemmen ze de rivierstelsels in. De verschillen in de duur van de opgroeifase hangen samen met de energie die nodig is voor de paaitrek.

Te Kralingscheveer bij Rotterdam was in de 19e eeuw de grootste zalmafslag van Nederland

Vroeger werden in de Rijn diverse typen langstrekkende zalmen gevangen. Dit betrof de kleine zomerzalm (40 tot 60 cm) die niet al te ver stroomopwaarts trok om de eieren af te zetten. Ook de grote zomerzalm, die pas aan het eind van de zomer de rivieren binnentrok, om al binnen twee maanden in dezelfde herfst eieren af te zetten, werd gevangen. De belangrijkste zalm was de winterzalm, die ook groot was en gedurende de winter optrok om ergens in de rivier in winterrust te gaan en pas in de herfst van het volgende jaar op de paaiplaatsen te arriveren.

In de gebieden waar de zalm nu nog veel voorkomt, gaat het hoofdzakelijk om jonge zalmen van zo'n 60 cm en 3 kg die grilse worden genoemd. In sommige grotere Noorse rivieren komen nog wel zeer grote exemplaren voor.

De paaiplekken van de zalm zijn snelstromende gedeeltes in de bovenloop van rivieren, waar het vrouwtje kuilen graaft van zo'n 3 meter lang en circa 20 cm diep. In deze kuilen wordt na het uitvoeren van de balts met het kenmerkende trillen en gapen de hom en de kuit afgezet. In de tien minuten daarna worden de eieren weer onder het grind gewerkt door het mannetje, terwijl het vrouwtje stroomopwaarts weer een nieuwe kuil graaft. Het paaien duurt zo'n 14 dagen en wordt onderbroken door rustpauzes waarvoor de vissen diepe, langzamer stromende riviergedeeltes uitzoeken.

Na het paaien worden de zalmen 'kelts' genoemd. De meeste kelts sterven, maar sommige exemplaren (meestal wijfjes) kunnen terugkeren naar zee, waar ze hun zoutwaterhabitus weer krijgen en verder door kunnen groeien. Het gaat daarbij om zo'n 5% van de dieren die aan de paai deelnemen.

De kuit van de zalm is voor een vis bijzonder groot, zo'n 5 tot 7 mm. Het duurt ook erg lang tot de eieren uitkomen, tussen de 70 en 200 dagen (afhankelijk van de watertemperatuur). Daarna duurt het nog eens zo'n 45 dagen voordat de larven hun dooierzak hebben opgebruikt en zelf voedsel op gaan nemen. De paaiperiode is zo afgestemd dat de fase waarin de larven voedsel op gaan nemen samenvalt met een groot natuurlijk aanbod van voedsel.

De zoetwaterfase wordt parr genoemd en duurde in de Rijn één jaar. In Noorwegen kan deze fase wel vijf jaar duren. In deze periode leven de zalmen solitair en territoriaal, zoals kleine forellen.

De fase waarin de jonge vissen naar zee gaan trekken wordt de smolt genoemd. De dieren trekken waarschijnlijk heel snel de rivier af (de zeeforel sneller dan de gemiddelde stroomsnelheid). Na een korte aanpassingsperiode in brak water beginnen de zalmen aan hun leven op zee.

Om de zalm terug te brengen in de Europese rivieren is een uitgebreid programma in gang gezet.

• De vervuiling van de rivieren is enorm afgenomen; met name de biologische vervuiling is verminderd dankzij rioolwaterzuiveringsinstallaties.
• Er worden vistrappen geplaatst waar de zalm doorheen kan komen.
• Er wordt vis uitgezet, zoals in de Roer.
• Bovenstrooms wordt geprobeerd de grindbedden weer geschikt te maken voor de voortplanting van de zalm.

De zalm stond als verdwenen (als wilde soort) op de Rode Lijst maar is in 2004 afgevoerd van deze lijst omdat de paaigebieden buiten Nederland liggen. Wel is de zalm krachtens Europese milieuwetgeving beschermd, zoals in bijlagen 2 en 5 van de Habitatrichtlijn. Daarom heeft de Nederlandse overheid de taak om beschermingszones voor de zalm aan te wijzen. Verder wordt de zalm genoemd in bijlage 3 van de Conventie van Bern.[3][4] Op de internationale Rode Lijst van de IUCN kreeg de zalm in 1996 de status veilig, met de notatie dat herziening van deze status gewenst is.[1]

Wanneer een vissoort uitsterft zijn er meestal meerdere oorzaken aan te wijzen:

• Vervuiling kan ervoor zorgen dat het de zalm niet meer lukt het geboortewater te vinden. Dit is aangetoond bij de Chinookzalm, die door lozing van slachterijen de thuisrivier niet meer kon vinden. Waarschijnlijk is vervuiling tegenwoordig niet meer het grootste probleem.
• Overbevissing ontstond door over de hele breedte van een rivier een net te spannen waardoor geen zalm kon ontsnappen. Ook nu nog roepen de grote hoeveelheden vistuig in de Nederlandse wateren nog vragen op bij de Duitsers die met veel moeite en geld een reïntroductieprogramma zijn gestart.
• Afsluiting van de loop door dammen, sluizen of andere constructies die migratie belemmeren.
• Ongeschikt of onbereikbaar worden van het voortplantingsgebied. Door vermesting en erosie zijn in de bovenloop van de Rijn niet veel plekken meer waar de zalm zich succesvol kan voortplanten. Als het water te veel fijne substantie bevat zet zich dat af op de eieren. Door vermesting zijn veel grindbedden veralgd en daardoor ook ongeschikt voor de voortplanting.

Deze wijze van zalmkweek roept bezwaren op bij milieubeschermingsorganisaties. Het water wordt door het voederen met zeer eiwitrijk voer en door de hoge zalmdichtheid ter plaatse sterk verrijkt met voedingsstoffen. Uit recente onderzoeken in het Hardanger-fjord in Noorwegen blijkt echter dat voedingsstoffen vanuit de zalmkweek weinig invloed hebben op het totale niveau van voedingstoffen in het fjord-systeem.

Organisaties als Greenpeace vrezen dat ontsnapte gekweekte zalm zich zou kunnen vermengen met wilde zalm, met als gevolg dat de wilde zalmpopulatie mogelijk zal uitsterven. Zolang het een kleine minderheid van gekweekte zalm betreft is dat niet waarschijnlijk, maar als kweekzalmen in de meerderheid komen door massale ontsnappingen is het denkbaar dat de wilde zalm te gronde zal gaan. Biologen brengen daar echter tegenin dat de niet goed op leven in het wild toegesneden kweekzalmen door natuurlijke selectie zullen verdwijnen.

De zalmkweek is een relatief jonge bedrijfstak waarin de ontwikkelingen snel gaan, veel problemen kunnen door hulp van nieuwe technieken worden opgelost. Zo is het gebruik van antibiotica in de zalmkweek bijna tot nul teruggedrongen door het preventief vaccineren van de dieren tegen de meest voorkomende ziektes. Technische verbeteringen op het gebied van netten en ringen zorgen ervoor dat het aantal ontsnappingen sterk terugloopt terwijl de productie explosief stijgt.