Vrijdenkerij
Vrijdenkerij (in België: vrijzinnigheid) of vrijdenken, is de opvatting dat men zich in het denken uitsluitend door de rede, wetenschap en logica laat leiden en niet door (autoriteits)geloof of traditie. Vrijdenkers keren zich tegen elke vorm van dogma.
Ontstaan
""Sapere aude!" ("Durf te weten!")" — Horatius, Epistulae |
De oudst bekende vermelding van het woord vrijdenker staat in een brief van 6 april 1697 van de filosoof en natuurwetenschapper William Molyneux aan de filosoof en arts John Locke, die hij een candid freethinker noemde.[1] Lockes leerling Anthony Collins bracht in 1713 met zijn anonieme publicatie Discourse of Free-Thinking het begrip in omloop. Met de Franse vertaling van dat werk in 1713/14 werd het equivalent libre-penseur ingevoerd. De Duitse overdracht van freethinker naar Freidenker, die in 1715 door Gottfried Wilhelm Leibniz werd gemaakt, verbond zich in de loop van de 18e eeuw met het reeds bekende begrip Freigeist. Het boek van de Ierse filosoof George Berkeley die het christendom wilde verdedigen tegen de argumenten van de groeiende groep filosofen die zichzelf 'vrijdenkers' begonnen te noemen, werd in 1733 naar het Nederlands vertaald als Alciphron. De knibbelaar, of De gewaande vrydenker.
Aanvankelijk werden er diegenen mee aangeduid die zich op het terrein van de godsdienst vrijer opstelden. Geleidelijk kreeg het begrip een radicalere inhoud en sinds de 19e eeuw zijn de meeste vrijdenkers atheïst.
Nederland
In Nederland ontstond in 1856 te Amsterdam een eerste vereniging van vrijdenkers: De Dageraad, sinds 1957 De Vrije Gedachte geheten. Haar grootste bloeiperiode kende zij in het interbellum. Vrijdenkers verenigd in de Kiesvereeniging Vrijdenkers naar het Parlement namen in de jaren twintig van de 20ste eeuw, overigens zonder succes, deel aan de Tweede Kamerverkiezingen. Belangrijke vertegenwoordigers van het vrijdenken in Nederland waren toen de rechtsgeleerde en filosoof Leo Polak (1880-1941), Jan Hoving en Anton Constandse.
Belangrijke figuren uit de beginperiode waren Johannes van Vloten (1818 - 1883) en Multatuli (1820 - 1887). Een band met de opkomende arbeidersbeweging werd gelegd via mensen als Jan Antoon Fortuijn (1855 - 1940), Domela Nieuwenhuis (1846 - 1919), Abraham Johannes Lansen (1847 - 1931) en A.H. Gerhard (1858 - 1948).
De vereniging stelt zich ten doel het bevorderen van het vrijdenken: een humanistisch-atheïstische levenshouding die gebaseerd is op redelijk (door de rede geleid) leren kennen van de werkelijkheid en zedelijk handelen naar normen die onder meer voortkomen uit solidariteit met de medemens. Het orgaan van de vereniging heette sinds 1969 eveneens De Vrije Gedachte en heet sinds 2006 De Vrijdenker.
België
In België, waar in plaats van vrijdenkerij vaker de term vrijzinnigheid wordt gebruikt, ontstond in 1854 de eerste organisatie van vrijzinnigen: 'L'Affranchissement' . In 1856 volgde de vereniging 'Les Solidaires' , in 1860 'L'Association de la Démocratie militante Le Peuple' en in 1863 'La Libre Pensée' . De belangrijkste figuren uit deze kringen van vrijzinnigen waren César De Paepe, Victor Arnould en Jan Pellering. In 1969 kwam een overkoepelend orgaan tot stand: de Unie van Vrijzinnige Verenigingen (UVV).
Bekende vrijdenkers
- George Washington, eerste president van de VS
- John Adams, tweede president van de VS
- Leo Apostel, Vlaams filosoof
- Isaac Asimov, Amerikaans biochemicus en SF-schrijver
- Sir Alfred Ayer, Engels filosoof
- Lord Francis Bacon, Engels filosoof
- Sir Isaiah Berlin, Engels filosoof
- Brand Blanshard, Amerikaans filosoof
- Paul Pierre Broca, Frans wetenschapper en antropoloog
- Ludwig Büchner, Duits filosoof
- William Kingdon Clifford, Engels filosoof en wiskundige
- Anthony Collins, Engels filosoof
- Anton Constandse, Nederlands schrijver, journalist en anarchist.
- Francis Crick, Engels geneticus
- Marie Curie, Frans/Pools scheikundige
- Charles Darwin, Engels bioloog
- Richard Dawkins, Engels evolutiebioloog en schrijver
- Joop Doorman, filosoof
- César De Paepe, Vlaams politicus
- Denis Diderot, Frans filosoof en schrijver (van de eerste Encyclopedie)
- Ferdinand Domela Nieuwenhuis, Nederlands politicus en later anarchist
- Earl of Rochester, Engels edelman en dichter
- Thomas Edison, Amerikaanse uitvinder
- Albert Einstein, Zwitsers/Duits/Amerikaans fysicus
- Francisco Ferrer Guardia, Spaans anarchist en onderwijshervormer
- Leopold Flam, Belgisch filosoof en hoogleraar
- Benjamin Franklin, Amerikaans politicus en uitvinder
- Nat Hentoff, Amerikaans journalist en columnist
- Willem Frederik Hermans, Nederlands schrijver
- Sir Fred Hoyle, Engels astronoom en wiskundige
- David Hume, Schots filosoof (empirisme)
- Thomas Huxley, Engels bioloog
- Sir Julian Huxley, Engels bioloog
- Robert G. Ingersoll, Amerikaans politicus
- John Maynard Keynes, Engels econoom
- Adriaen Koerbagh, Nederlands vrijdenker
- Paul Kurtz, Amerikaans filosoof
- Richard Leakey, Engels antropoloog
- John Lennon, Engels singer-songwriter, popmusicus
- Lucretius, Romeins dichter
- Bernard Mandeville, Nederlands arts en filosoof
- Karl Marx, Duits filosoof
- John Stuart Mill, Engels filosoof
- Multatuli, Nederlands schrijver
- Friedrich Nietzsche, Duits filosoof
- Thomas Paine, Engels filosoof
- Leo Polak, Nederlands filosoof en rechtsgeleerde
- Herman Philipse, Nederlands filosoof
- Sir Karl Popper, Oostenrijks/Engels filosoof
- Gene Roddenberry, Amerikaans televisieproducent (Star Trek)
- Sir Bertrand Russell, Engels filosoof en wiskundige
- Jean-Paul Sartre, Frans filosoof en schrijver
- Adam Smith, Schots econoom en filosoof
- Benedictus de Spinoza, Nederlands filosoof
- Max Stirner, Duits filosoof
- Robert Stout, premier van Nieuw-Zeeland
- Benjamin Tucker, Amerikaans anarchist
- Matthew Turner, Engels schrijver
- Mark Twain, Amerikaans schrijver
- Dirk Verhofstadt, Vlaamse auteur en 'Vrijdenker van het Jaar' 2007
- Etienne Vermeersch, Vlaams ethicus, wetenschapsfilosoof en scepticus
- Johannes van Vloten (1818-1883), Nederlands theoloog en filosoof, taal- en letterkundige en historicus
- Voltaire, Frans schrijver en filosoof
- Angus Wilson, Engels schrijver
- Mary Wollstonecraft, Iers feministe en schrijfster
Literatuur
- Joachim Kahl: Het onheil van het christendom of pleidooi voor een humaniteit zonder God, Ned. Vert. Uitg. A.W. Bruna & Zoon, Utrecht/Antwerpen, 1970, ISBN 9022913260
- Frans Bijlsma: Jezus en Marx, aartsvaders, Middelburg, 1976
- Anton Constandse: Grondgedachten van het atheïsme, Uitg. Stichting Uitgeverij De Vrije Gedachte, Rotterdam, 1978
- Het vrije denken in de Nederlanden, uitgegeven door De Vrijmetselaarsloge "De Watergeuzen", Amsterdam, en De Vrijdenkersvereniging "De Vrije Gedachte", Rotterdam, n.a.v. het Symposium "Het vrije denken in de Nederlanden" op 23 mei 1981
- Martin Paulissen: De levenskijk van een vrijdenker, Uitg. De Vrije Gedachte, Rotterdam, 1981
- Div. auteurs: Schendingen van de scheiding tussen kerk en staat, Uitg. Stichting Uitgeverij De Vrije Gedachte, Rotterdam, 05-05-1998, ISBN 90 90 11 591-9
- Anton Constandse, Jan Baars, Jo Koster, Charles van Oostrom, Martin Paulissen, Cees Storm, Jan Vis en Henk Visman: 125 jaar vrijdenken, Uitg. De Vrije Gedachte, Rotterdam, 1981.
- Diverse auteurs, onder wie A.L. Constandse, Jan Vis, Frans Bijlsma, Paul Hopster en Jan Bontje: Vrijdenken. In niets neutraal - Een keuze uit vijftien jaargangen van het maandblad De Vrije Gedachte, Uitg. Stichting Uitgeverij De Vrije Gedachte, Rotterdam, 1987
- Jo Nabuurs: Vrijdenkers in verzuild Nederland - DE DAGERAAD 1900-1940 - Een bronnenstudie, Uitg. Het Humanistisch Archief, Utrecht, 2003, ISBN 90-73742 05 6
- Herman Philipse: Atheïstisch manifest en De onredelijkheid van religie, Uitg. Bert Bakker, Amsterdam, 2004. ISBN 90-351-2654-8
- Paul Cliteur: God houdt niet van vrijzinnigheid, Uitg. Bert Bakker, Amsterdam, 2004, ISBN 9035126297
- Redactie B. Gasenbeek, J.C.H. Blom en J.W.M. Nabuurs: God noch autoriteit - Geschiedenis van de Vrijdenkersbeweging in Nederland, Uitg. Boom, 2006. ISBN 90 8506 358 2
- Bert Gasenbeek (redactie): Denkers zonder dogma's. Voordrachten en foto's van het jubileumcongres 'God noch autoriteit' gehouden ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van de vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte op 13 en 14 oktober 2006, Uitg. Het Humanistisch Archief (Humanistisch Erfgoed nr. 7) i.s.m. De Vrije Gedachte, Utrecht, 2007, ISBN 978-90-73742-09-3
- Gerhard Elferink: Sprokkelhout. Een polemisch-filosofische ideeënbundel, Uitg. De Vrije Gedachte, Rotterdam, 2007. ISBN 978-90-78830-01-6
- Paul Cliteur: Moreel Esperanto, Uitg. De Arbeiderspers, 2007
- August Hans den Boef en Kees Snoek (samenstellers): O God, er is geen God! Multatuli over geloof en godsdienst, Uitg. Van Gennep, Amsterdam, 2008. ISBN 9789055 157594
- August Hans den Boef: God als hype. Dwarse notities over religieus Nederland, Uitg. Van Gennep, Amsterdam, 2008, ISBN 9789055158904
- Christopher Hitchens: God is niet groot. Hoe religie alles vergiftigt Ned. Vert. Uitg. Meulenhoff, Amsterdam, 2008. ISBN 978-90-290-8040-8
- Vincent Stolk: De dageraad van het positief atheïsme - Jan Hoving over godsdienst en seksualiteit in het Interbellum, (Humanistisch Erfgoed deel 9) Uitg. Het Humanistisch Archief, Utrecht, en Papieren Tijger, Breda, 2008. Geïllustreerd. ISBN 978-90-6728-217-8
- Floris van den Berg: Hoe komen we van religie af? Een ongemakkelijke liberale paradox, Uitg. Houtekiet/Atlas, Antwerpen/Amsterdam, 2009
- Michael Schmidt-Salomon (tekst) & Helge Nyncke (illustraties) (Ned. vert. Frans Bijlsma): Hoe komen we bij God? vroeg het kleine biggetje. Een boek voor iedereen die zich niets laat wijsmaken, Uitg. Papieren Tijger / Uitg. De Vrije Gedachte, Breda, 2010. ISBN 978-90-6728-249-9
- Patrik Lindenfors: Geloven? Waarom zou je. Een boek over niet geloven in god, Ned. vert. Frans Bijlsma, Uitg. Stichting Uitgeverij Papieren Tijger / Stichting Uitgeverij De Vrije Gedachte, Breda-Rotterdam, 2011.
Externe links
- Freethinker.nl
- Vrijdenker
- 't Zal Wel Gaan
- Koninklijke Bibliotheek - dossier De Dageraad
- Vrijdenkersvereniging 'De Vrije Gedachte'
Bronnen
|