Empirisme

Het empirisme vond echter pas grote bijval door het ontstaan van het Brits empirisme met denkers als John Locke, George Berkeley en David Hume. In zijn Essay concerning Human Understanding (1690) stelt Locke duidelijk dat kennis enkel voortkomt uit ervaring en dat men van aangeboren ideeën niet kan spreken. De menselijke geest is als een onbeschreven blad (tabula rasa). Werkelijk alle kennis komt voort uit ervaring (simple ideas) of combinatie en associatie van de door ervaring opgedane ideeën (complex ideas). Locke concludeert hier echter wel uit dat de nieuwe natuurfilosofie (de natuurkunde) nooit een zekere wetenschap kan worden, maar het hoogstens een systeem van meningen (opinions) kan zijn. Slechts de wiskunde kan zo'n zekerheid hebben omdat men daar louter kan werken met complex ideas en deze aan elkaar toetsen en vergelijken.[5] Locke maakt verder het onderscheid tussen primaire en secundaire eigenschappen. Primaire eigenschappen van een voorwerp zijn eigenschappen zoals grootte of gewicht, terwijl secundaire eigenschappen zaken als kleur, geur of smaak zijn. Secundaire eigenschappen zijn iets subjectiefs, maar primaire eigenschappen zijn van het object zelf. Doch ook deze primaire eigenschappen, zoals het bestaan van de dingen achter de ervaringen (de "substantie") kan men niet met zekerheid bevestigen, men kan ze hoogstens veronderstellen.[6] Hij schrijft:

"The idea then we have, to which we give the general name substance, being nothing, but the supposed, but unknown support of those qualities, we find existing, which we imagine cannot subsist, sine re substante, without something to support them, we call that support substantia, which, according to the true import of the word, is in plain English, standing under or upholding."[7]

George Berkeley.

De volgende belangrijke empirist was de bisschop George Berkeley die het door Locke gemaakte onderscheid tussen primaire en secundaire eigenschappen verwerpt en daarmee het empirisme radicaliseert tot een immaterialisme of spiritualisme: er bestaan geen dingen buiten de menselijke geest (de primaire eigenschappen verwijzen naar niets buiten ons). Bekend is zijn uitspraak: esse est percipi ('zijn is waargenomen worden'). Dingen bestaan enkel zover ze waargenomen worden, en zijn in essentie tekens van God die wij moeten ontrafelen. Bekend is bijvoorbeeld ook het gedachte-experiment: Als een boom in een bos omvalt en niemand is in de buurt, is er dan geluid?

David Hume

De derde grote naam in het Brits empirisme is David Hume. Waar Berkeley het empirisime radicaliseert in zijn metafysica, slaat Hume een andere weg in, namelijk die van de epistemologie. In zijn A Treatise of Human Nature (1740) gaat Hume, met enkel de ervaring als kennisbron, op onderzoek naar wat men eigenlijk nog wel en niet kan kennen. In feite is hij het grotendeels eens met Locke, maar hij trekt diens stellingen verder door. De mens kan inderdaad nooit de substantie achter de dingen in zijn ervaring vinden, maar dit is van toepassing op nog een hele reeks andere zaken. Als een mens bijvoorbeeld introspectief op zoek gaat naar het ik, zal hij enkel bepaalde bewustzijnstoestanden en sensaties vinden, maar nooit een echt "ik". Een soort metafysisch ego, zoals dat bij het rationalisme en tijdgenoten als Thomas Reid voorkomt, wordt door Hume verworpen: daar heeft men geen ervaring van. Persoonsidentiteit is daarentegen gebaseerd op continuïteit in de bundel bewustzijnservaringen die een persoon heeft.

Ook zaken als oorzakelijkheid kan men volgens Hume niet waarnemen. Wanneer een biljartbal de ander zogenaamd doet bewegen (veroorzaakt), ziet men enkel de ene biljartbal tot tegen de andere bewegen, stoppen en de andere bal zien verder rollen. Men ziet de oorzakelijkheid zelf niet. Dergelijke zaken, zoals oorzakelijkheid en substantie, maar ook bijvoorbeeld het bestaan van andere menselijke geesten of personen zijn dan volgens Hume ook niets meer dan een gewoonte (habit) die de mens heeft aangekweekt omdat hij bijvoorbeeld het bewegen van de tweede biljartbal altijd heeft zien samengaan met het aanraken door de eerste. Hier komt Hume dus naar voren als een radicale scepticus: men kan nooit zeker weten dat die substantie of causaliteit echt (morgen nog) bestaat. Toch stelt Hume nog vast dat men als filosoof wel sceptisch kan zijn over deze zaken, maar eens men zijn studeerkamer verlaat zal zelfs de filosoof aannemen dat oorzakelijkheid echt bestaat en met andere mensen omgaan alsof het echte mensen zijn.

Het einde van het Brits empirisme en de strijd tussen het rationalisme en empirisme is veroorzaakt door het werk van de Duitse filosoof Immanuel Kant. Kant was van oorsprong een rationalist, maar werd uit zijn "dogmatische slaap" ontwaakt toen hij in contact kwam met het werk van Hume. Hij ging wel niet zover het empirisme in haar radicale vorm te aanvaarden. Grotendeels kwam dit door de sceptische uitingen van Locke en Hume. In tegenstelling tot het Brits empirisme was Kant er radicaal van overtuigd dat de moderne wetenschap wel degelijk zekere kennis kon geven, zelfs over toekomstige ervaringen. Hij geloofde in het bestaan van synthetische oordelen a priori. Waar Hume inductie verwierp als ongeldig - men kan niet uit een beperkt aantal waarnemingen, een wet formuleren die geldt voor alle gevallen - accepteert Kant het wel. De wetten van Newton blijken immers steeds weer te kloppen, ook bij nog niet eerder geteste voorwerpen.

In zijn Kritik der reinen Vernunft (1781) formuleert Kant dan ook zijn transcendentaal idealisme dat als gulden middenweg tussen het rationalisme en empirisme kan gezien worden. Zekere kennis is wel degelijk mogelijk en komt tot stand door het combineren van de rede (rationalisme) en de ervaring (empirisme). Hij geeft het empirisme gelijk in te stellen dat alle inhoud van onze kennis voortkomt uit de ervaring, zonder de ervaring zou ons denken immers inhoudsloos en leeg zijn. Er is echter meer nodig dan alleen ervaring, de mens heeft namelijk ook nood aan de categorieën van het verstand. Tijd en ruimte zijn bijvoorbeeld structuren van het menselijk verstand die worden opgelegd aan de wereld. Ook de zaken waartegenover Hume nog sceptisch stond zoals substantie, oorzakelijkheid en het ik, komen volgens Kant voort uit de formele categorieën die elk mens bezit.

John Stuart Mill

Toch betekende Kant niet het einde voor het empirisme, voornamelijk omdat velen zijn conclusies niet accepteerden, of de Britse traditie simpelweg voortzetten. De vorm waarin het empirisme werd voortgezet na Hume was het fenomenalisme (niet te verwarren met de fenomenologie). Deze stroming stelde, gebaseerd op Berkeley en Hume, dat de fysische voorwerpen die wij tegenkomen in ons alledaagse leven in feite constructies van onze eigen ervaring zijn. Dit fenomenalisme is ook nauw verbonden met het subjectief idealisme: alle fysische voorwerpen, eigenschappen, gebeurtenissen zijn uiteindelijk reduceerbaar tot mentale objecten, eigenschappen en gebeurtenissen. Een zintuiglijke indruk hebben van een fysisch voorwerp staat hier gelijk aan de ervaring van een groep ervaringsindrukken hebben. Zulke groepen vertonen een sterke stabiliteit en coherentie, waardoor ze te onderscheiden zijn van zaken als hallucinaties.

Een voorbeeld hiervan is John Stuart Mill die in tegenstelling tot Hume, inductie wel als een noodzakelijk en correct gegeven zag voor het funderen van alle kennis, zelfs de wiskunde. Kennis komt volgens Mill niet voort uit directe ervaring, maar uit inductieve ervaring van die directe ervaring.[8] Dit fenomenalisme kende nog aanhangers tot in het midden van de 20e eeuw.

De ideeën van Hume, en de verdere uitwerking door Mill leiden ook tot het een soort associatisme: kennis en wetten worden geformuleerd en begrepen door associaties die men maakt tussen de verschillende ervaringen. Associaties (die op de individuele ervaring berusten) geven voldoende houvast om tot inzicht te leiden in de universele en alle andere noodzakelijke principes.

Auguste Comte.

Het empirisme kende een ander hoogtepunt in de vorm van het positivisme in de tweede helft van de 19e eeuw met denkers als Saint-Simon en Auguste Comte.[9] Het positivisme was in feite een doortrekking van Kants filosofie. Kant betoogde in zijn oeuvre dat de metafysica als discipline geen bestaansgrond meer had (in haar traditionele vorm) omdat zij geen enkel contact had met de waarneming, die volgens Kant net noodzakelijk was om tot kennis te komen. Het positivisme bevestigt dit idee en trekt daaruit de radicale conclusie dat enkel de empirische wetenschappen echte kennis kunnen leveren. Kennis komt dus zuiver uit (wetenschappelijke) ervaring en alle theologische of metafyische pretenties en claims moeten dus als onzin verworpen worden.[10]

Positivisten, en voornamelijk Comte, combineerde dit nog met de idee dat de bloei van de moderne wetenschap een noodzakelijk product was van de geschiedenis. Bekend is Comtes wet van de drie stadia dat beschrijft hoe de geschiedenis noodzakelijk drie fases doorgaat: allereerst is er het theologisch stadium waar kennis wordt gefundeerd in verwijzingen naar een god of goden, vervolgens is er het metafysisch stadium waar mensen de natuur kan verklaren en hun kennis funderen op abstracte en metafyische principes (hieronder valt dan ook het rationalisme). Uiteindelijk realiseert de mens, en komt zo in het derde en finale stadium, dat kennis enkel afkomstig kan zijn van de ervaring beheerst door de wetenschappelijke methode: enkel de moderne empirische wetenschap kan echte kennis leveren. De mens moest dan volgens Comte ook al zijn andere kennisaanspraken, op basis van heilige boeken of filosofische argumenten, laten vallen.

Dit denken werkte verder door bij Ernst Mach en Richard Avenarius. Daarnaast had het ook zijn invloed in de Russische filosofie, onder anderen bij de populist Pjotr Lavrov en de marxist Aleksandr Bogdanov die het uitwerkte tot het empiriomonisme. Het speelde ook een zekere rol voor de experimentele psychologie, namelijk doordat empirisch geïnspireerde wetenschappers als Mach, Wilhelm Wundt en William James dit uitwerkte tot een empirische psychologie.

In de hedendaagse filosofie vormden er zich ook verscheidene stromingen die als empiristisch kunnen worden gekarakteriseerd. Aan het einde van de 19e eeuw ontstond bijvoorbeeld het pragmatisme in de Verenigde Staten, met denkers als C.S. Peirce, William James en John Dewey. Deze baseerden hun kenleer sterk op het empirisme en combineerde het met inzichten uit de evolutietheorie en psychologie en spiegelden zich sterk aan de wetenschappelijke methode. Desondanks intrigeerde het pragmatisme ook elementen die als rationalistisch kunnen worden beschouwd in hun filosofie. Zo liet Peirce ruimte voor deductief redeneren naast inductie, en verenigde beide onder de vorm van abductie. Noemenswaardig is ook Peirces opvatting van het fallibilisme: (wetenschappelijke) kennis was altijd onzeker en kan steeds door nieuwe ervaringen weerlegd en verbeterd worden.

William James.

Het sterkst blijkt het empiristisch karakter van het pragmatisme in het werk van James, die ook wel sprak van het "radicaal empirisme" (radical empiricism) om zijn versie van het pragmatisme te beschrijven. Centraal stond voor James het direct empirisch observeerbare universum rondom de mens. Net als andere pragmatisten zag hij het nut niet de ervaringen te gronden in een soort transcendent of conceptueel fundament. Hij verwierp dan ook alle bovennatuurlijke en goddelijke verklaringen van de natuurlijke fenomenen rondom zich. Het is dus radicaal, niet in zijn empirisme, maar in zijn naturalisme: enkel natuurlijke verklaringen zijn toegestaan.

De derde grote naam in het pragmatisme, John Dewey, plaatste de ervaring ook centraal. Ervaring werd opgevat door Dewey als een samenhangend geheel waarop ongeveer alles, zowel kennis als bijvoorbeeld het onderscheid tussen subject-object, gebaseerd is. De werkelijkheid die wij zien is volgens Dewey dan ook bepaalde door onze (reeds opgedane) ervaringen en ook onze kennis vormt zich door een op ervaring gericht proces van trail and error. Concepten en ideeën zijn volledig gebaseerd op ervaringen en dienen enkel om de problemen waar de persoon in kwestie in contact mee komt, op te lossen. Zijn vorm van pragmatisme kan dan ook gezien worden als een instrumentalisme.

Rond het begin van de 20e eeuw ontstond in Groot-Brittannië de analytische filosofie. Deze filosofie zou zich in haar beginfase sterk verbinden met de logica en de wiskunde, maar nam daarnaast ook een sterk empiristische positie in. Denkers als Bertrand Russell, G.E. Moore en A.N. Whitehead namen een sterk realistische en empiristische positie in, om zich af te zetten van het toen heersende Brits idealisme die de nadruk vooral legde op de menselijke rede.

Russell verdedigde bijvoorbeeld het bestaan van kennis door vertrouwdheid (knowledge by acquaintance): men verkrijgt een bepaalde grond voor kennis in zaken die men ervaart en waarmee men direct vertrouwd is.[11] Russell betoogde zelfs op een gegeven moment dat ook alle concepten uit de formele logica uiteindelijk van empirische aard zijn, waarbij empirisch wel ruim moet begrepen worden zodat bijvoorbeeld ook introspectie eronder valt.[12]

De ideeën van Russell, en van zijn student Ludwig Wittgenstein, leidden uiteindelijk tot het logisch empirisme. Deze stroming is voornamelijk ontwikkeld door de Wiener Kreis, een groep geleerden uit Oostenrijk, met onder anderen A.J. Ayer, Rudolf Carnap, Carl Hempel, Otto Neurath, Hans Reichenbach en Moritz Schlick. Deze stroming combineerde de logica van Russell en Wittgenstein, maar ook Gottlob Frege met het empirisme van David Hume. Net als het oorspronkelijk positivisme van de 19e eeuw, wilde het logisch empirisme (soms ook logisch positivisme genoemd) de filosofie zuiveren van alle metafysische uitspraken, die het als zinloos beschouwde. Bekend is vooral hun verificatiebeginsel dat stelt dat een zin enkel betekenis heeft als zij of tautologisch is of in principe te verifiëren valt op basis van empirische ervaring.[12][13] Enkel de wiskunde en logica enerzijds en de empirische wetenschap anderzijds hanteerden zinvol taalgebruik.

In het begin hingen vele leden van deze school een vorm van fenomenalisme aan: elke synthetische uitspraak moest uiteindelijk te reduceren zijn tot een uitspraak die enkel directe observaties en waarnemingen bevat. Later verlieten filosofen als Carnap en Neurath deze positie voor een perspectief waarin men middelgrote spatio-temporele objecten, zoals tafels en stoelen, als basis nam. Synthetische uitspraken moesten dus niet meer omgezet worden in uitspraken van zuivere zintuiglijke ervaringen, maar in zogenaamde "protocolzinnen" (Protokollsätze). Een zin als "Ik (Rudolf Carnap) slaag met kracht X op tafel" moest worden omgezet in "Rudolf Carnap op locatie X en op tijdstip Y neemt dat en dat waar."[14] Later veranderden sommige logisch empiristen, zoals Neurath, hun opvatting nogmaals naar de idee van een soort direct contact met de werkelijkheid in de verificatie van een hypothese.[15]

Het empirisme hangt ook nauw samen met het behaviorisme, zowel het psychologisch als het filosofisch behaviorisme, omdat aanhangers van deze stromingen van de veronderstelling vertrekken dat kennis enkel van het zichtbare en waarneembare kan worden afgeleid. Dat geldt dan ook voor de menselijke geest en omdat men geen "gedachten" of "bewustzijn" kan waarnemen, maar alleen menselijk gedrag, moet mentale toestanden zoals pijn of vreugde dan ook begrepen worden in termen van gedrag, stimuli en respons.

De moderne variant van het empirisme, het logisch empirisme, heeft in de loop van de tweede helft van de 20e eeuw hevige kritiek te verduren gekregen van allerlei filosofen zoals Noam Chomsky, Paul Feyerabend, Jerry Fodor, Nelson Goodman, Thomas Kuhn, Karl Popper, Hilary Putnam, W.V.O. Quine, Wilfrid Sellars en anderen. De grote overeenkomst tussen (ongeveer) alle kritieken is dat ze de grondstellingen van het empirisme proberen te weerleggen. Zo wijzen Popper, Quine en Sellars er bijvoorbeeld op het gegeven dat de ervaring zelf nooit echt volledig zuiver is van elke theoretische geladenheid. Anderen, zoals Chomsky en Fodor, bekritiseren dan weer het idee dat alle kennis ontstaat of mogelijk is puur op basis van ervaring. Beide verdedigen dan ook een vorm van het innatisme: er zijn aangeboren ideeën of structuren waardoor kennis pas echt mogelijk is.

Ernest Gellner.

Toch duikt het empirisme nog steeds op in verschillende versies. Zo is er bijvoorbeeld de filosoof en sociaal antropoloog Ernest Gellner die in zijn werk zichzelf typeert als een empirist, terwijl hij tegelijk ook de door de eerder genoemde critici aangeduide problemen erkent. Hij definieert empirisme als volgt: "empiricism is the a priori exclusion of a certain class of possible worlds, namely those worlds which satisfy some very deep general moral yearnings."[16] Empirisme zelf is dus een a priori negatieve doctrine. De grootste waarde van het empirisme ligt volgens Gellner niet in haar descriptieve ambitie, maar in haar normatieve ambitie. Het empirisme moet geplaatst worden binnen de normatieve kennistheorie en omvat een cognitie-ethiek (ethic of cognition): ze schrijft voor hoe men moet denken en tot kennis komt.

Empirisme is voor Gellner een metafysische theorie of ideologie zoals het marxisme of de psychoanalyse dat is.[17] Hij ziet hier echter geen probleem in. Gellner betoogt dat elke methodologie, dus ook die van het (wetenschappelijk) empirisme, meer is dan logica alleen: het heeft altijd iets meer nodig om tot echte kennis te komen (anders kom je hoogstens tot logische consistentie). Wat dit "meer" inhouden moet, kan de methodologie echter niet op voorhand noch achteraf bepalen. Als ze het op voorhand deed, dan kan men altijd vragen waar deze stellingen zelf op gefundeerd zijn en mocht het achteraf gebeuren dan kan men afvragen met welke methode men ertoe geraakt is. Elke methodologie die onweerlegbaar wil zijn stuit dus op een paradox: ze moet tegelijkertijd inhoud (om tot kennis te komen) en geen inhoud hebben (om neutraal te blijven). Dit is echter onmogelijk. Wat er in praktijk gebeurt, volgens Gellner, is dat de wetenschappelijke methode a priori (dus op voorhand) al een hele reeks werelden of manieren van denken uitsluit: zo wordt antropomorfisme en teleologie al op voorhand geëlimineerd als mogelijke benaderingen.

Een verder kenmerk van dit empirisme is dat het adequaat het eigen karakter toont van de wetenschap. Dat kennis van de ervaring komt, wil in de eerste plaats niet zeggen dat kennis iets subjectief is ("mijn voorstellingen"), maar dat het van buiten ons komt. Kennis is gebaseerd op iets dat onafhankelijk is van de menselijke cultuur: wetenschappelijke kennis kan onze diepste overtuigingen en wensen weerleggen en strookt vaak niet met wat we (zelfs logisch) geneigd zijn te denken. Een ander kenmerk, dat het empirisme deelt met alle andere ideologieën, is de tweetaligheid. Enerzijds spreekt het een interne taal, maar anderzijds - wil het kunnen discussiëren met andere ideologieën - moet ze ook een soort neutrale taal (Neutral Speak) beheersen, vertrekkend van een reeks stellingen waarover beide ideologieën het eens kunnen zijn. Het empirisme is speciaal in de zin dat het deze Neutral Speak verabsoluteert en veralgemeent.

Ook de latere Rudolf Carnap wijst op een gelijkaardig punt: men kan wetenschappelijk theorieën of bepaalde wereldbeelden niet van buitenaf rechtvaardigen omdat criteria altijd gebonden zijn aan een specifiek model van waaruit men vertrekt. De keuze tussen verschillende modellen, of ideologieën zoals Gellner ze liever noemt, wordt volgens Carnap gebaseerd op pragmatische en instrumentele voordelen: als het goed uitkomt en beter werkt.[18]

In de wetenschapsfilosofie is er ook een hedendaagse variant van het empirisme uitgewerkt, namelijk door Bas van Fraassen. Dit zogenaamd constructief empirisme staat daar lijnrecht tegenover het realisme en heeft vooral betrekking tot de vraag of wetenschappelijke gepostuleerde entiteiten die men niet kan zien zoals atomen of donkere materie echt bestaan. Hierop antwoord van Fraassen negatief, in de zin dat deze bestaansclaims niet gemaakt worden door de wetenschappers. Wetenschappers stellen enkel dat de door hun gepostuleerde zaken de beste zijn om empirische adequaatheid te bereiken. Een theorie is empirisch adequaat als alle uitspraken die zij over het waarneembare doet, waar zijn. Het maakt dus niet uit of de uitspraken over onwaarneembare zaken als atomen waar zijn of niet. Het onderscheid dat van Fraassen maakt tussen observeerbaar en niet-observeerbaar is heel triviaal: observeerbaar wil zeggen dat het me de menselijke zintuigen waar te nemen is zonder tussenkomst van instrumenten zoals microscopen. Atomen zijn dus niet observeerbaar omdat we ze niet met het blote oog kunnen zien, maar zaken als dinosaurussen of verre sterren zijn in principe wel observeerbaar, want mocht er een mens in de buurt zijn, zou hij ze zien.