Valse vrienden

Veel talen zijn historisch verwant. Zo behoren onder meer de Scandinavische talen, het Duits, het Nederlands, het Fries en het Engels alle tot de Germaanse subtak van de Indo-Europese taalfamilie. Die verwantschap uit zich in een aantal aspecten. Een daarvan is de woordenschat. Een groot deel van het Nederlandse vocabulaire kent cognaten in nauw verwante talen, een ander deel is van andere (bijvoorbeeld Romaanse) herkomst en daarmee hooguit indirect verwant. Woorden kunnen in de loop der tijd echter sterk veranderen, zowel qua vorm als qua betekenis.

• Het Duitse Meer ‘zee’ en de Nederlandse cognaat meer gaan beide terug op eenzelfde voorouder, maar de betekenissen zijn in beide talen uiteengegroeid. De twee woorden zijn daarmee valse vrienden geworden, hoewel in het door Nederduits beïnvloede Noord-Duits See ook voor 'zee' (Nordsee) en Meer voor 'meer' (Zwischenahner Meer) gebruikt wordt.

• Nederlands tuin, Duits Zaun en Engels town gaan alle drie terug op hetzelfde Germaanse grondwoord dat ‘omheining, omheinde ruimte’ betekende. In het Oudengels en Nederlands verschoof de betekenis naar ‘omheinde ruimte’. Uit deze metonymische betekenis ontwikkelde zich in het Nieuwengels weer de betekenis ‘kleine stad, dorp’; een stad was in vroeger tijden veelal een omheind bolwerk.

Dat uiteengroeien is niet noodzakelijkerwijs een verschijnsel uit het verre verleden. De verschillen in betekenis van een en hetzelfde woord in het Brits- en het Amerikaans-Engels, of het Spaans uit Spanje en dat uit Midden- en Zuid-Amerika (en zelfs het Spaans uit verschillende Spaanse regio's of uit verschillende Latijns-Amerikaanse landen onderling), maken duidelijk dat de betekenis van woorden voortdurend verandert, zowel binnen een taal als tussen verschillende talen. Zo is in Brits-Engels een estate een complex van sociale huurwoningen, terwijl in het Amerikaans-Engels een estate een villa of landhuis met bijbehorende landerijen is waar rijke mensen wonen.

Het Estisch en Fins zijn nauw aan elkaar verwant, waardoor er veel valse vrienden zijn ontstaan:[2]

Talen nemen woorden letterlijk over uit andere, al dan niet verwante, talen. Het Nederlands kent een groot aantal leenwoorden van Latijnse, Griekse, Franse, Duitse en tegenwoordig steeds meer van Engelse herkomst. Daarnaast heeft het Nederlands woorden overgenomen uit heel andere talen zoals het Maleis (vanwege de kolonie Nederlands-Indië) en vooral onder jongeren in de Randstad Surinaams, Papiaments, Turks en Marokkaans.

De oorspronkelijke betekenis van de leenwoorden wordt niet altijd even goed begrepen en soms worden ze in de lenende taal dan ook in een iets andere betekenis gebruikt. Of hun betekenis verschuift pas nadat de woorden zijn overgenomen. Zo betekent conducteur in het Frans bijvoorbeeld "bestuurder", maar in het Nederlands is het de gangbare term geworden voor degene die de kaartjes in het openbaar vervoer controleert (het Franse woord hiervoor is receveur). Het is niet altijd duidelijk of er in een bepaald geval van onbegrip sprake is, dan wel van een gewone betekenisverschuiving.

• Een mobiele telefoon wordt in het Duits met een Engelse term Handy genoemd, zonder relatie met de Engelse betekenis van handy
• Tabeh is in het Maleis een vrij algemene begroeting, terwijl het Nederlandse tabee een afscheidsgroet is. Snoeshaan is mogelijk ontstaan uit Soesoehoenan (Susuhunan), een Javaanse adellijke titel.

Woorden kunnen in verschillende talen naar de (geschreven of gesproken) vorm sterk op elkaar lijken, terwijl de betekenis niet hetzelfde (soms zelfs het tegenovergestelde) is.

• Het Noorse woord jeg wordt uitgesproken als jij, maar betekent "ik". Het Noorse woord ikke betekent "niet" in het Nederlands.
• Tak betekent "bedankt" in het Deens, maar "ja" in het Pools. De uitdrukking "nei, tak" (Nee, bedankt) is dus erg verwarrend voor Polen.
• Het Griekse nè betekent "ja".
• In het Engels en het Frans betekent air "lucht", in het Maleis betekent het "water". Ook ilma is "lucht" en "water", het eerste in het Fins, het tweede in het Maltees.
• Het Ierse an is een bepaald lidwoord, terwijl het Engelse an een onbepaald lidwoord is.
• Het woord vi betekent "wij" in het Deens, Noors en Zweeds, maar "jij" of "jullie" in het Esperanto.
• Het Italiaanse woord voor "warm" is caldo, wat lijkt op het Duitse kalt en het Engelse cold, die allebei "koud" betekenen. Caldo is echter verwant aan het Franse chaud en het Spaanse caliente die beide "warm" betekenen, maar het Spaanse woord caldo betekent "bouillon".
• Het Zweedse liedje Boten Anna gaat over een bot. Een Nederlandstalige coverversie (en parodie) gaat echter over een boot.
• Het Friese woord "net" betekent "niet". Iets wat menig Nederlander die ging zeilen in Friesland duur kwam te staan als hij aan een Fries op de brug vroeg of zijn mast onder de brug door kon en als antwoord kreeg "'t ken net".

Ontlening en betekenisverschuiving kunnen in combinatie optreden.

Woorden hebben vaak meer betekenissen (polysemie). Soms sluiten zij in de ene betekenis wel valse vriendschap met het woord uit de andere taal, maar in de andere betekenis niet.

• Het Engelse administration betekent onder andere "regering" en is in die betekenis een valse vriend van ons "administratie". In een andere betekenis van administration klopt de overeenkomst wel; die betekenis is namelijk inderdaad "administratie".
• Het Engelse competition betekent onder andere "mededinging" of "concurrentie" en is in die betekenis een valse vriend van ons "competitie" (een andere mogelijke betekenis van competition).
• Het Engelse eventual en het Nederlandse eventueel komen beide van het Franse éventuel (mogelijk, hypothetisch). Naast "mogelijk" kan het Engelse woord ook "uiteindelijk" betekenen.
• Het Engelse control en het Nederlandse controleren zijn verwant aan elkaar, maar worden vaker verkeerd vertaald. The army controls the situation wordt vaak vertaalt met Het leger controleert de situatie wat iets anders betekent (nl. nagaan of alles klopt) dan Het leger heeft de situatie onder controle.

Niet alle valse vrienden veroorzaken verwarring. Als de twee woorden tot verschillende woordsoorten behoren of niet in dezelfde context kunnen voorkomen, zal er zelden verwarring optreden.

• Het Engelse wit ("gevatheid") is een zelfstandig naamwoord, het Nederlandse wit een bijvoeglijk naamwoord.
• Het Finse ja ("en") zou een onmogelijke zin opleveren als het met ja vertaald werd.
• Het Engelse the worst car kan misschien vertaald worden met de auto van de slager, maar over het algemeen zal een dergelijke fout niet gauw voorkomen.
• De Haagse straatnaam Lange Voorhout klinkt nagenoeg hetzelfde als de Duitse woorden lange Vorhaut (lange voorhuid), maar verwarring zal daardoor niet ontstaan, mogelijk wel gêne.

Ook binnen het Nederlands komen valse vrienden voor, door (kleine) betekenisverschillen. Een andere oorzaak is dat een woord met meer betekenissen door de ene groep taalgebruikers vooral in de eerste betekenis wordt gebruikt, terwijl de andere groep vooral aan de tweede betekenis denkt. Zo zijn er nogal wat nuances tussen Nederlands in Nederland en Nederlands in Vlaanderen. Bijvoorbeeld:

• Als de voorzitter zegt dat de vergadering in een andere ruimte doorgaat, maar dat iedereen zijn tas moet meenemen, zullen de Vlamingen wellicht hun (koffie-)tas meenemen, de Nederlanders hun (boeken-)tas.
• Het verzoek "loop eens naar het postkantoor" zullen Nederlanders al wandelend uitvoeren, Vlamingen gaan dan rennen.
• Als een Vlaamse schooljuffrouw de kinderen vraagt op hun poep (hun achterste) te gaan zitten, zal dat bij een uitwisselingsprogramma met Nederlandse kinderen ongetwijfeld tot verwarring leiden
• Waar een Vlaamse vrouw zich al eens graag een schoon kleedje koopt, noemt een Hollandse dat een mooi jurkje. Zij denkt bij schoon kleedje aan een gereinigd vloerkleedje of iets dergelijks.
• Een Nederlander die in een Belgisch café bij zijn Belgische vrienden aankondigt dat hij "even moet poepen" (naar de WC gaan), zal mogelijk verbaasde dan wel bewonderende blikken krijgen omdat "poepen"in het Vlaams "neuken" betekent.
• Zelfs binnen Nederland zelf, waar een Limburger het heeft over een spiekerbox, dan heeft hij het niet over zijn HiFi installatie, maar over een spijkerbroek.

Ook binnen het Spaans komen dergelijke verschillen voor, zoals de Nederlandse kroonprins Willem-Alexander merkte tijdens een staatsbezoek aan Mexico waar hij de uitspraak "Camarón que se duerme se lo lleva la chingada" deed, zich er niet van bewust zijnde dat het woord chingada (Spaans voor getijde) in Mexico hoofdzakelijk als redelijk onbeschaafd alternatief voor "verknoeien" gebruikt wordt.[3][4]

Een Amerikaan zal vreemd opkijken als een Ier hem een fag aanbiedt. Het woord wordt op de Britse Eilanden gebruikt voor een sigaret, in de Verenigde Staten als pejoratieve term voor een homoseksueel. Ook betekent de uitdrukking "to table a motion" in het Amerikaans Engels het uitstellen of zelfs afzien van een motie. In de rest van de Engelstalige wereld betekent dit echter het tegenovergestelde, namelijk het ter tafel brengen van een motie". Als Singaporeanen aan iemand met die met de auto ergens naar toe gaat vragen "Can I follow?", dan bedoelen ze niet dat ze met hun eigen auto er achter aan rijden, maar dan bedoelen ze of ze kunnen meerijden.

Bij Uitgeverij Thomas Rap (tegenwoordig onderdeel van De Bezige Bij) zijn onder de titel Taalvos boekjes verschenen waarin valse vrienden worden behandeld.[5]