Sint-Gertrudiskerk (Nijvel)
De collegiale Sint-Gertrudiskerk in de Belgische stad Nijvel is één der oudste en grootste thans nog bestaande romaanse kerken.
Ze werd in 1046 gewijd in aanwezigheid van:
- keizer Hendrik III voor het Heilige Roomse Rijk,
- bisschop Waso van het prinsbisdom Luik, voor de Rooms-Katholieke Kerk.
Sint-Gertrudiskerk
| ||||
 | ||||
De Sint-Gertrudiskerk in Nijvel | ||||
| Plaats | Nijvel | |||
| Gebouwd in | 11e-12e eeuw | |||
| Restauratie(s) | 1970-1980 | |||
| Gewijd aan | Gertrudis van Nijvel | |||
| Architectuur | ||||
| Architect(en) | Architect van de jongste restauratie: Simon Brigode | |||
| Stijlperiode | • Ottoons • Romaans | |||
| Toren | Achthoekige romaanse toren | |||
| ||||
Geschiedenis
De kerk is het resultaat van aanpassingen en verbouwingen aan de voormalige Sint-Pauluskerk. Deze laatste was een van de drie godshuizen van de abdij van Nijvel. Ze was oorspronkelijk gebouwd als grafkerk. Na een brand omstreeks het jaar 1000 richtte de door Sint-Gertrudis gestichte religieuze gemeenschap tussen 992 en 1046 het thans bestaande gebouw op.
Vijf kerken, opeenvolgend gebouwd tussen de 7de en de 10de eeuw, gingen het huidige romaanse bouwwerk vooraf. Onder de vloer van de middenbeuk van het actuele bedehuis is een archeologische vindplaats waar men de overblijfselen van de oudere kerken kan bezoeken.
De overblijfselen van het eerste gebouw (in Merovingische stijl opgetrokken omstreeks 650) herbergen de grafkelders van de eerste religieuze
abdijgemeenschap. In de jongste (Karolingische) ruïnes bevindt zich het graf van Ermintrude, de kleindochter van Hugo Capet.
Ook enkele Leuvense graven waaronder Hendrik III van Leuven werden hier ter aarde besteld.
Toen Gertrudis, zuster van Begga, hier begraven werd, verdrong haar verering die van apostel Paulus met als gevolg dat het bedehuis aan haar werd toegewijd.
De kerk heeft een tweeledige structuur. Ze omvat twee transepten en twee tegenover elkaar liggende koren.
Haar afmetingen zijn indrukwekkend:
- meer dan 100 meter van het ene koor tot het andere,
- 25 meter breedte in het schip,
- 44 meter in de oostelijke kruisbeuk,
- 50 meter hoogte voor de torenspits.
Tegenwoordig doet de bidplaats dienst als parochiekerk. Sedert de Duitse bombardementen van de 18-daagse veldtocht in mei 1940 zijn de kloostergebouwen verdwenen. De restauratie van deze collegiale kerk is een van de beroemdste maar ook meest controversiële werken van architect Simon Brigode.
Deze slaagde erin een nabootsing van een romaanse klokkentoren te plaatsen, die daar nooit bestaan had en de plaats innam van een gotische spitsige toren welke - getuigend van duizend jaar geschiedenis - in 1940 vernield werd.
De architect paste aldus het principe van de restauratie toe, gebaseerd op stijleenheid, zoals in voege gebracht door Eugène Viollet-le-Duc. Hij creëerde voor de kerk een ottoons-romaans uitzicht dat (overeenkomstig de definitie van Viollet-le-Duc) « op een zeker ogenblik misschien nooit bestaan heeft...». Dit 19de-eeuwse concept werd
sedertdien ongeldig verklaard door het Charter van Venetië (1964) waarin gestipuleerd wordt dat de "geldige toevoegingen van elke episode gedurende de oprichting van een monument geëerbiedigd moeten worden, en dat de stijleenheid in de loop van een restauratie, geen doeleinde op zich moet zijn".
De keuze van de restauratie der klokkentoren was het resultaat van een rondvraag bij de Nijvelse bevolking, waaraan drie maquetten werden getoond:
- een identieke wederopbouw van de vierkante toren uit de 17de eeuw, met een metalen spits uit 1863;
- een torenbasis zonder spits;
- een achthoekige toren in romaanse stijl, volgens het principe van de stijleenheid.
Dit laatste voorstel bekwam de meerderheid der stemmen.
De kerk werd in 1936 beschermd als monument.
Abdissen, Prinsessen en Prinses-abdissen
Abdis Sint-Gertrudis overleed hier in 659 en rust ter plaatse in een grafkapel.
Himiltrude (de eerste echtgenote van Karel de Grote), werd hier in de grafruimte onder de kerk eveneens bijgezet.
Prinses Ermintrude was een kleindochter van de Franse koning Hugo Capet. Zij overleed op 2-jarige leeftijd en werd omstreeks het jaar 1000 te Nijvel begraven.
Prinses-abdis Margarita de Haynin, in 1562 geboren als Maria-Margarita, trad op 31 augustus 1594 in, als kanunnikes van het Kapittel van Nijvel. Ze werd er nadien verkozen als wereldlijke abdis. Na bijna dertig jaar dienst maakte ze op 10 november 1623 haar testament en overleed op 6 december van datzelfde jaar.
Architectuur
Exterieur
Gevels in ottoonse stijl
De bouw van de actuele kerk begon in de ottoonse periode omstreeks 992 en enkele delen getuigen nog van deze episode. De consecratie geschiedde in 1046.
Koorsluiting
De koorsluiting bestaat uit een vlakke muur met een aanzienlijke half-cirkelvormige apsis die evenwel klein lijkt in verhouding tot de muur.
Het kegelvormige dak van deze apsis bestaat uit leisteen. Ter hoogte van dit dak ziet men drie hoge vensters in de vlakke muur, terwijl er aan de basis drie kleinere vensters zijn waarvan één in de apsis.
Kruisbeuk en gevelspits van Sint-Pieter
De gevel van de zuidelijke dwarsbeuk is verdeeld bij middel van vier ietwat uit de muur gebouwde pilasters drie hoge rondboogvensters omlijsten. De topgevel, « Gevelspits van Sint-Pieter » genaamd, bevat een opmerkelijke gebeeldhouwde versiering die dateert van de tweede helft der 17-de eeuw en het voorwerp uitmaakte van een restauratie in de jaren 1960.
Onderaan, in het midden, de voorstelling van de zittende Petrus.
De versiering omvat blinde bogen, geflankeerd door zuilen, die verdiepingsgewijze op vijf niveaus gelegen zijn. In de centrale nis op het onderste niveau is een basreliëf aangebracht dat de zittende Sint-Petrus voorstelt.
Westelijke gevel in late romaanse stijl
De zware westelijke gevel in late romaanse stijl werd gebouwd omstreeks 1160 tot 1170. Men onderscheidt er:
- een grote half-cirkelvormige uitbouw van de westelijke koornis,
- een dwarsliggende structuur die de toren ondersteunt,
- een achthoekige toren,
- twee zijtorentjes.
Toren
De achthoekige toren werd ontworpen door de architecten Simon Brigode en M. Ladrière gedurende de episode 1970-1980. Hij omvat twee bouwlagen: de onderste is blind, terwijl de bovenste rijkelijk verfraaid is.
De spits is bedekt met leisteen.
Westelijke koorapsis
In 1662 werd de oorspronkelijke romaanse koorapsis vervangen door een barok portaal. Driehonderd en tien jaar later (anno 1972) werd dit portaal behoedzaam gedemonteerd en men bouwde het vervolgens terug op in het Parc de la Dodaine. Gelijktijdig werd het romaanse westkoor in zijn oorspronkelijke staat hersteld.
Zijtorentjes en klokkenluider
Twee opmerkelijke elementen van de westelijke gevel zijn de zijtorentjes, die aan de noordelijke en zuidelijke kant de gevel flankeren. De zuidelijke toren draagt in de top de befaamde klokkenluider Jan van Nijvel. Deze voorsteling van een man die de klokken luidt, twee meter groot, is vervaardigd uit verguld messing. De figuur dateert van omstreeks 1400 en werd in 1617 van het oud stadhuis overgebracht naar dit kerktorentje.
Interieur
Het koorgestoelte in renaissancestijl, afgewerkt in 1566, omvat tweeëndertig plaatsen voor de kanunnikessen van Sint-Gertrudis.
Een deel van het meubilair werd vervaardigd door de Gentse beeldhouwer Laurent Delvaux en door Philippe Lelièvre. Delvaux voerde veel opdrachten uit voor abdijen. Hij overleed te Nijvel op 24 februari 1778.
In de kerk bevinden zich enkele bas-reliëfs uit 1629 en enkele nog oudere heiligenbeelden van de hand van Jean Thonon[1].
Monumentale elementen van het meubilair zijn:
- Naturalistische preekstoel (1772) in marmer en hout. Dit is een gebeeldhouwde voorstelling van Jezus en de Samaritaanse Vrouw, terwijl ze praten aan de put van Jacob. De kuip is bekleed met drie medaillons die de parabels weergeven van de "Zaaier", de "Verloren Zoon" en de "Barmhartige Vader". De bovenbouw is in barokstijl, de kuip en de twee trappen in Lodewijk XVI-stijl.
- retabel "De bekering van Paulus op de weg naar Damascus" (1735). Dit is een merkwaardig eiken beeldhouwwerk dat de dynamiek van het personage goed weergeeft. Herkomstig uit de voormalige Sint-Pauluskerk te Nijvel.
- eiken preekstoel (circa 1740-1745) afkomstig van de voormalige karmelietenkerk, met een gebeeldhouwde voorstelling van de profeet Elias in de woestijn, terwijl hij gevoed wordt door een engel.
- het Lam van de Apocalyps, uitgestrekt op het boek met de zeven zegels (circa 1760).
- eikenhouten sculptuur (vorm gevend aan de zuidelijke poort) (1739) dat twee allegorieën voorstelt: de "Kracht" en de "Voorzichtigheid".
- Zes eiken standbeelden:
- de zalige Ida van Nijvel (circa 1750). Deze dame was de moeder van Sint-Gertrudis en stichteres van de abdij van Nijvel;
- de zalige Pepijn van Landen (circa 1750), vader van Sint-Gertrudis;
- Sint-Petrus die de sleutels van het paradijs draagt, met de haan der verloochening aan zijn voeten;
- Sint-Paulus met het zwaard van zijn onthoofding in de hand;
- Sint-Andreas met het kruis van zijn martelaarschap;
- Sint-Jacob de Meerdere, voorgesteld als pelgrim met schelpen, stok en kabas.
Sint-Gertrudiskerk. 
Gotische toren en aangebouwde woningen vóór het bombardement in mei 1940. 
Kloostergalerij. Overblijfselen van het voormalige klooster. 
Preekstoel.
Bronnen, noten en/of referenties
Voetnoten |
 |
Zie de categorie Église Sainte-Gertrude (Nivelles) van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp. |