Andreaskruis
Een andreaskruis, andrieskruis of schuinkruis is een heraldisch symbool, een kruis dat schuin staat, dus bestaande uit de twee diagonalen van een rechthoek.
Betekenis
Het andreaskruis dankt zijn naam aan de apostel Andreas, die aan een dergelijk kruis zou zijn gekruisigd.
In de Germaanse symboliek verzinnebeeldde het schuinkruis (vgl. Gebo-rune) een goddelijke kracht. Deze tekens werden door mensen gebruikt als bescherming tegen het kwade, boze geesten, demonen en onheil. Dit teken tref je vaak aan op muurankers, als bescherming tegen blikseminslag. Tegen de woede van Donar, de West Germaanse god van de donder, ook genaamd Thor. Een duidelijke echo van de oorspronkelijke betekenis ‘bezwering van gevaar’ is nog steeds terug te vinden als gevaarsymbool voor irriterende stoffen en in het diverse verkeersborden. Zoals in 'pas op, spoorwegovergang', het matrixbord boven de autoweg met een rood kruis, en het vingers kruisen achter op de rug als kinderen een leugentje vertellen.
Gebruik
Het schuinkruis komt voor op vlaggen en wapens, verkeerstekens, objecten met irriterende stoffen, luiken op oude gebouwen (vaak een schuinkruis in de vorm van een zandloper), op muren als metselteken en op muurankers.
Wapens en vlaggen
Het andreaskruis staat in drievoud in het wapen van de stad Amsterdam. De gemeenten Amstelveen en Ouder-Amstel hebben variaties hierop met vier, respectievelijk vijf kruisen. Ook de stad Breda en de gemeente Schoten hebben een wapen met drie witte andreaskruisen. Twee boven en één eronder in het midden op een rood schild. Bergen op Zoom heeft een soortgelijk wapen, alleen zijn er bij dit wapen onderaan drie groene bergen. In Zuid-Holland hebben de gemeenten Strijen, Cromstrijen en Hendrik-Ido-Ambacht een wapen met drie andreaskruizen.
In het kruis van de Militaire Willems-Orde is ook een andreaskruis opgenomen. Verder komt het Andreaskruis ook voor op de oorlogsvlag ter zee van het Koninkrijk België. Bijgevolg varen de Belgische oorlogsbodems, waaronder het grootste fregat, Louise-Marie, altijd met deze vlag.
Het andreaskruis wordt voorts op verschillende buitenlandse vlaggen gebruikt, bijvoorbeeld de vlag van Schotland, de vlag van Alabama, de vlag van Jamaica en de vlag van Saint-Patrick.
Verkeersteken
Het andreaskruis wordt gebruikt om spoorwegovergangen te markeren, maar buiten de stad ook tramovergangen, zoals op HTM-lijn 1 bij Delft en vooral op de Kusttram-lijn in België. In de steden komt dat voor in Nieuwegein, IJsselstein, Utrecht (lijn 22), Gent, Zwijndrecht (België), bij Brussel op tramlijn 44 en op de museumtramlijnen in Wallonië en Amsterdam-Amstelveen. En op stads en streektramlijnen in andere landen, zoals Duitsland, Zwitserland en de Verenigde Staten. In Nederland en België geeft een enkelvoudig kruis aan dat een overgang slechts één spoor heeft en een dubbel kruis dat het gaat om twee of meer sporen. In België spreekt men overigens van een Sint Andries-kruis. Niet overal zien andreaskruizen er hetzelfde uit naar kleur en vormgeving: in Duitsland bijvoorbeeld hanteert men vooral een verticaal andreaskruis terwijl in andere landen het kruis wit-geel of wit-zwart is gekleurd.
Het andreaskruis wordt in het wegverkeer ook op driehoekige waarschuwingsborden gebruikt om een gevaarlijke kruising aan te duiden.
Aanduiding van gevaarlijke stoffen
Het andreaskruis wordt ook als symbool voor irriterende en/of schadelijke stoffen gebruikt. Op de verpakking van onder meer reinigingsmiddelen in poedervorm (bijvoorbeeld soda) staat dan een zwart kruis op een oranje achtergrond. Een stof is irriterend als deze bij aanraking met de huid of slijmvliezen een ontsteking kan veroorzaken.
Folklore
Volksgebruiken met het schuinkruis zijn: klompen kruislings voor elkaar zetten, vingers kruisen achter de rug, brood met mes zegenen. Zo ook het plaatsen van een bezem schuin tegen gevel. Meester Hendrik Willem Heuvel schreef in Oud-Achterhoeksch Boerenleven (1927) dat zijn buurvrouw, als ze het huis verliet, een bezem schuin tegen de deur plaatste. "Nou könt er gin spöke of dieve in huus kommen." Kruizinga verhaalt nog in 1963 van een oude smid in Nieuwerkerk op Schouwen-Duiveland die vertelde dat hij niet graag muurankers uit handen gaf zonder er eerst de tekens (met de koubeitel op het eind van de schoot) op te hebben aangebracht "Anders komt er ongeluk over het huis".
Politiek begrip (België)
Het kruis wordt ook gebruikt om een beheersvorm te beschrijven in België en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, die de deelname van een taalkundige minderheid verzekert aan de uitoefening van de bestuursmacht in de verschillende overheidsbedrijven en instellingen die onder de voogdij van de regering vallen. Het betekent meer bepaald dat de taalrol van de voorzitter van de raad van bestuur van een dergelijke instelling verschillend moet zijn van de taalrol van de directeur-generaal. Daarnaast moet ook de ondervoorzitter van de raad van bestuur van een andere taalrol zijn dan de voorzitter. En ten slotte moet ook de adjunct-directeur-generaal een andere taalrol hebben dan de directeur-generaal. Deze voorwaarden, die men visueel uitbeeldt door een sint-andrieskruis te tekenen met aan de uiteinden van elke balk ofwel een N, ofwel een F, leidt ertoe dat slechts twee situaties rechtsgeldig zijn:
- een Nederlandstalige voorzitter en adjunct-directeur-generaal, naast een Franstalige ondervoorzitter en directeur-generaal;
- een Franstalige voorzitter en adjunct-directeur-generaal, naast een Nederlandstalige ondervoorzitter en directeur-generaal.
Afbeeldingen
Runenteken Gebo, vierbenig kruis, schuinkruis of schuin gevierendeeld
Schuinkruis op smeedijzeren schootanker
Andreaskruis, overweg met enkel spoor(Nederland)
Luik met schuingevierendeeld figuur, lijkend op zandloper. Is een creatieve weergave van het schuinkruis.
Luik met schuinkruis (maalkruis), lijkend op zandloper, met wisselrondje.
Vingers kruisen achter de rug
Vlaggen
Hieronder een overzicht van vlaggen met een of meer andreaskruisen:
Vlag van Amsterdam
Vlag van Katwijk
Vlag van Bergen op Zoom
Vlag van het Verenigd Koninkrijk met daarin de vlaggen van Ierland en Schotland
Vlag van de Russische Marine
Vlag van Rio de Janeiro (stad)
Literatuur
- De extra dimensie van het platteland: sporen van magie, volksgeloof en volksgeneeskunst in het oosten van Nederland / Bornebroek, Jan. - De Heurne : Geunhuis Producties, 2012.
- Keltische Daseinsdeutung und die Latènekunst. Untersuchungen über die bildliche Umsetzung der inselkeltischen Mythologie und der keltischen Daseinsdeutung in der Latènekunst anhand von österreichischen Funden, 1998, Susanna Berndt.
- Oud-Achterhoeksch Boerenleven (1927), Hendrik Willem Heuvel
- Ornamenten van huis en hof, deel I en II, J. H. Kruizinga, 1963, C.A.J.van Dishoeck
- Van Anima tot Zeus: encyclopedie van begrippen uit mythologie, religie, alchemie, cultuurgeschiedenis en analytische psychologie. Lemniscaat Publishers, 2010 websites.
