Herodes Antipas

In het jaar 6 verving keizer Augustus Archelaüs door een prefect, omdat hij niet geschikt was voor zijn functie. Antipas zou daartegenover 42 jaar aan de macht blijven in Galilea en Perea.[6] Galilea en Perea werden van elkaar gescheiden door de regio Dekapolis die zuidelijk van Galilea en noordelijk van Perea ligt. Deze twaalf steden hadden grote autonomie. Terwijl Antipas in Rome zijn zaak bepleitte voor keizer Augustus, hadden opstandelingen onder aanvoering van Judas de Galileeër, zoon van Ezechias, het paleis te Sepphoris aangevallen, en die terroriseerden nu met buitgemaakt geld en wapentuig de regio.[7] Als vergeldingsmaatregel werd op bevel van de Romeinse gouverneur van Syrië, Publius Sulpicius Quirinius, Sepphoris in de as gelegd; de inwoners werden als slaaf verkocht.[8] Perea grensde aan het koninkrijk Nabatea, dat al lange tijd met zowel de Joden als met de Romeinen een ongemakkelijke verhouding had. Antipas trad in zijn vaders voetstappen als bouwer. Hij herbouwde en versterkte Sepphoris, en bouwde een muur voor Betharamphtha in Perea.[9] Deze stad werd naar de vrouw van keizer Augustus' genoemd, Livia, later heette ze Livias Julias, ook naar diens dochter.[10] Het opmerkelijkste bouwwerk was echter zijn hoofdstad aan de westelijke oever van het Meer van Galilea, Tiberias, genoemd naar zijn superieur, Tiberius, die in het jaar 14 Augustus als keizer was opgevolgd.[11] De bewoners konden vlakbij baden in de warme bronnen van Emmaüs, en toen de Joodse oorlog uitbrak, had de stad onder meer een stadion, een koninklijk paleis en een heiligdom om te bidden.[12] De stad geeft het Meer van Tiberias haar naam en werd later een centrum van het Rabbijnse jodendom. Aanvankelijk weigerden vrome Joden om er te gaan wonen, omdat de stad op een begraafplaats was gebouwd en daardoor een bron was van onreinheid; Antipas liet er een mengsel wonen van buitenlanders, gedwongen migranten, arme mensen en vrijgelaten slaven.[13]

Munt geslagen door Herodes Antipas, zonder diens beeltenis

Er waren ook tijden dat Antipas wel gevoelig bleek voor de Joodse traditie. Zijn munten dragen geen beeltenis, dat zou een schending zijn geweest van de Joodse voorschriften tegen afgoderij.[14] Toen Pontius Pilatus, prefect van Judea van 26 tot 36, aanstoot gaf door gouden schilden ter ere van de keizer in het koninklijk paleis van Jeruzalem te plaatsen, pleitten Antipas en zijn broers met succes voor de verwijdering daarvan.[15]

Antipas was getrouwd met Phasaelis, de dochter van koning Aretas IV van Nabatea. Toen hij tijdens een bezoek aan Rome bij zijn halfbroer Herodes Filippus (niet dezelfde als Filippus de tetrarch) logeerde, werd hij verliefd op Herodias, de vrouw van Herodes Filippus. Zij was een kleindochter van Herodes de Grote en Mariamne I. De twee kwamen overeen te trouwen, zodra Herodes Antipas van zijn vrouw gescheiden zou zijn.[16] Deze onderhandelingen vroegen veel tijd, waardoor de dochter van Aretas de plannen doorzag en haar eigen voorbereidingen kon treffen. Ze vroeg toestemming om naar de burcht Machaerus, aan de grens te reizen, waarvandaan Nabatese soldaten haar naar haar vader brachten. De verstandhouding tussen Antipas en Aretas bekoelde en er werden voorbereidingen getroffen voor een oorlog.[17] Volgens sommigen werd het huwelijk tussen Antipas en Herodias voltrokken in 34, na de dood van Filippus de tetrarch,[18] maar de bronnen uit de eerste eeuw - Josefus en de Bijbel – laten het plaatsvinden voor de dood van Filippus de tetrarch, waarschijnlijk al in 27.[19]

In het jaar 36 ontwikkelde het conflict met Aretas IV van Nabatea, dat veroorzaakt werd door de scheiding van Antipas en een grensgeschil, zich tot een openlijke oorlog. Het leger van Antipas werd verpletterend verslagen nadat vluchtelingen uit de vroegere tetrarchie van Filippus (tetrarch) de kant kozen van de Nabateeërs, zodat Antipas een beroep moest doen op keizer Tiberius. De keizer gaf Lucius Vitellius, de gouverneur van Syrië, opdracht om op te trekken tegen Aretas en die gevangen te nemen of te doden.[20] Vitellius mobiliseerde gehoorzaam twee Romeinse legioenen en zond ze langs een omweg door Judea, terwijl hijzelf met Antipas een feest in Jeruzalem bezocht. Daar vernam hij dat keizer Tiberius was gestorven (16 maart 37). Hij trok de conclusie dat hij niet het gezag had om een oorlog te beginnen en riep zijn troepen terug.[21]

Josephus schreef met zoveel woorden dat Vitellius vanwege een oude grief niet wilde samenwerken met Antipas. Volgens Josefus was Antipas een keer gastheer geweest bij een vredesconferentie op een brug over de Eufraat tussen Vitellius en koning Artabanus II van Parthië. Na het diplomatieke succes van Vitellius had Antipas zonder diens medeweten, zodat de keizer alles al wist toen Vitellius over zijn succes wilde berichten.[22] Andere bronnen plaatsen die conferentie echter later, tijdens de regering van Caligula, de opvolger van Tiberius.[23] Sommige historici denken dat Josefus de datum niet goed heeft of twee conferenties met elkaar verwart.[24]

Antipas werd ten val gebracht door zijn neef Agrippa I, een broer van Herodias en oomzegger van Antipas. Agrippa groeide op in Rome waar hij veel schulden had gemaakt. Herodias haalde hem over om een beroep te doen op Antipas en keerde naar Judea terug, maar al vlug kregen de twee ruzie. Agrippa keerde terug naar Rome. Agrippa werd gevangengezet, omdat hij tegen zijn vriend Caligula, zijn verlangen uitte, naar een snel overlijden van Tiberius, zodat Caligula keizer zou worden. Toen Caligula keizer werd in 37, liet hij zijn vriend vrij en schonk hem, de vroegere tetrarchie van Filippus de Tetrarch en de titel koning.[25] Josefus vertelt dat Herodias, jaloers op het succes van Agrippa, Antipas overhaalde om Caligula te vragen, dat hij zich ook koning mocht gaan noemen. Daarop diende Agrippa een lijst met aanklachten tegen de tetrarch in; hij werd er van beschuldigd samengezworen te hebben met Sejanus (terechtgesteld in het jaar 31) en vormde nu een complot tegen Caligula samen met Artabanus. Als bewijs merkte Agrippa op dat Antipas een reservevoorraad wapens had, waarmee hij 70,000 man kon uitrusten. Omdat Antipas dit laatste toegaf, besloot Caligula dat ook de beschuldiging van samenzwering terecht was. In de zomer van het jaar 39 werden het geld en het grondgebied aan Agrippa toebedeeld, en werd Antipas in ballingschap gestuurd.[26] De plaats waar Antipas naar verbannen werd wordt door Josefus in Joodse Oudheden "Lugdunum" in Gallië genoemd.[27] Dit kan de stad Lugdunum zijn, die we nu kennen als Lyon,[28] of het minder belangrijke Lugdunum Convenarum, het moderne Saint-Bertrand-de-Comminges.[29] Caligula bood Herodias aan, om als zuster van Agrippa, haar eigendommen te behouden. Ze koos er echter voor bij haar echtgenoot te blijven in zijn verbanningsoord.[30] Antipas stierf in ballingschap.[31] De derde-eeuwse historicus Cassius Dio lijkt te veronderstellen dat Caligula hem heeft laten vermoorden, maar moderne historici zijn daar sceptisch over.[32]

Rond 28/29 begon Johannes de Doper te prediken en te dopen in de rivier de Jordaan, die de westelijke grens van Perea vormde. Hij had Antipas terechtgewezen over zijn relatie met Herodias en werd daarop gevangengezet in Machaerus en daarna terechtgesteld .[33][34]

Herodes ontvangt het hoofd van Johannes de Doper

Volgens Matteüs en Marcus wilde Antipas eigenlijk Johannes de Doper niet doden, maar werd hij overgehaald door een dochter van Herodias (de naam wordt niet genoemd: men denkt Salome), aan wie hij als beloning voor haar dansen alles beloofd had te zullen geven wat ze zou vragen.

Jezus voor Herodes Antipas, Albrecht Dürer, 1509

Onder degenen die gedoopt werden, bevond zich Jezus van Nazaret, die zijn eigen werk in Galilea begon en daarmee Antipas angstig maakte, omdat hij dacht dat Johannes uit de doden was opgestaan.[35] Alleen Lucas maakt melding van het feit dat een groep farizeeën Jezus waarschuwt dat Antipas zijn dood beraamde, waarop Jezus de tetrarch wegzette als "die vos" en verklaarde dat hij nooit het slachtoffer kan worden van zo’n complot, want "het is niet toelaatbaar, dat een profeet buiten Jeruzalem wordt omgebracht".[36] "Vos" kan worden uitgelegd als symbool van geslepenheid, maar ook als een dier dat veel schade aanricht.[37][38] Lucas meldt ook als enige dat de tetrarch Herodes Antipas een rol heeft gespeeld in Jezus’ proces. Volgens Lucas zond Pilatus hem naar Antipas, toen hij hoorde dat Jezus uit Galilea kwam en dus onder de jurisdictie van Herodes viel. Antipas, die in Jeruzalem was, hoopte dat Jezus een wonder zou doen, Jezus bleef echter zwijgen bij de ondervraging. Antipas liet hem bespotten en stuurde hem terug naar Pilatus. Lucas vertelt dat door deze gang van zaken hun vijandschap veranderde in een goede relatie.[39] Er is discussie over de reden dat Antipas bij dit proces betrokken werd. Theodor Mommsen zet uiteen dat het de normale wettelijke procedure in de beginperiode van het Romeinse rijk was om verhoord te worden door het gezag van hun thuisprovincies.[40] A. N. Sherwin-White onderzocht de relevante wetsteksten opnieuw en trok de conclusie dat processen in de regel plaatsvonden op de plek van de ten laste gelegde misdrijven, maar dat in uitzonderingsgevallen verwezen kon worden naar de provincie van oorsprong.[41] Pilatus kan Jezus ook uit een soort hoffelijkheid naar Antipas gestuurd hebben.[42] of om bemoeienis met de Joodse autoriteiten te ontlopen.[43] Toen Jezus teruggestuurd werd, kon Pilatus het feit dat Antipas niet tot een vonnis was gekomen, als steun zien, voor wat (volgens Lucas) zijn eigen mening was, dat Jezus niet schuldig was aan een halsmisdaad.[44] Daarmee kon Pilatus zeggen, dat hij niet verantwoordelijk was voor de dood van Jezus.[45]

Er wordt wel getwijfeld aan de historiciteit van de betrokkenheid van Antipas bij het proces van Jezus.[46] Robin Lane Fox betoogt bijvoorbeeld dat het verhaal is bedacht aan de hand van Psalm 2, waarin de "koningen der aarde" worden beschreven als tegenstanders van de Gezalfde van God. Daarnaast zou worden gedemonstreerd dat niemand grond voor een aanklacht tegen Jezus kon vinden.[47]

Het pseudepigrafische Evangelie van Petrus stelde dat Antipas en niet Pontius Pilatus de kruisiging van Jezus beval. Dat past bij het anti-Joodse karakter van het boek, waarin "de Joden" anders dan Pilatus, hun handen weigerden te wassen na de dood van Christus.[48]