Gordel van Maria

De oudste vermelding van de gordel van Maria in Maastricht dateert van 27 juli 1286, toen het kapittel van de Onze-Lieve-Vrouwekerk een nieuw reglement opstelde voor de koster-schatbewaarder (custos). Daarin staat dat deze een van de sleutels bezat van het kistje (capsella), waarin de gordel van Maria ("cingulus gloriose Virginis") was opgeborgen. Hoe en wanneer de kerk het reliek verwierf is niet bekend.[noot 2] De Onze-Lieve-Vrouwekerk zou volgens sommige berichten slechts de helft van deze gordel te bezitten; de andere helft zou worden bewaard in de Dom van Aken. De gordel van Maria was niet het enige reliek van Maria dat de Onze-Lieve-Vrouwekerk bezat. Een barokke, monstransvormige reliekhouder bevat de trouw- of verlovingsring van Maria (Maastrichts zilver, 1727).[6] Ook bezat de kerk andere gordels van heiligen, in elk geval van Sint-Barbara en Sint-Elisabeth.[7]

Het complete ensemble op een 17e-eeuws toningsformulier: het zilveren Mariabeeld en de twee engelen die de langwerpige reliekhouder vasthouden

Het is niet bekend hoe het oorspronkelijke reliekenkistje er uit zag. Wel is duidelijk dat de gordel uit het kistje moest worden gehaald om getoond te worden. Eind veertiende eeuw werd de gordel in de nog bestaande langwerpige reliekhouder geplaatst. Mogelijk was deze onderdeel van een groter ensemble dat verloren is gegaan. De middeleeuwse reliekhouder is in de zestiende eeuw deel gaan uitmaken van een ambitieus, verguld zilveren beeldhouwwerk. Het ensemble bestond uit een groot zilveren beeld van een madonna met kind, geflankeerd door twee kleinere zilveren engelen, die de oudere reliekhouder vasthielden. In het voetstuk van het Mariabeeld was een ovaal medaillon aangebracht met daarin een reliek van het graf van Maria, wellicht wat aarde. Het kostbare beeld van edelmetaal werd in 1580 voor het eerst vermeld, toen het uit veiligheidsoverwegingen naar Luik werd overgebracht. Met vrij grote zekerheid werd het in 1795 omgesmolten om de Franse oorlogsheffing te kunnen betalen.

Tekening door Philippe van Gulpen, midden 19e eeuw[noot 3]

Houtsnede van Lambris & Brend'amour in Bock & Willemsens catalogus, 1872

Het tonen van de gordel van Maria en de Sterre der Zee op het priesterkoor van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek in 1962

Maastricht werd in 1794 bezet door Franse revolutionaire troepen en kort daarna ingelijfd bij de Eerste Franse Republiek. De opheffing van het kapittel in 1797 werd voorafgegaan door een periode van zware oorlogsbelastingen, waardoor het kapittel zich genoodzaakt zag een groot deel van de goud- en zilverschat om te laten smelten. Het merendeel van de relieken zelf, waaronder de gordel, werd door de kanunniken in veiligheid gebracht. In 1817, toen duidelijk was dat het kapittel niet meer zou worden heropgericht, werden deze overgedragen aan de Sint-Nicolaasparochie. Pas in 1837 kreeg de oude kapittelkerk weer haar religieuze functie terug, nu als parochiekerk.[8]

Ook in de negentiende en twintigste eeuw zijn voorwerpen verloren gegaan doordat de kunsthistorische waarde ervan niet werd ingezien, of door diefstal. Vooral het verlies van het patriarchaalkruis en het 'kruisje van Constantijn' wordt in Maastricht betreurd. Beide kruisreliekhouders werden door een overijverige ex-kanunnik in 1837 aan de paus geschonken en bevinden zich sedertdien in de schatkamer van de Sint-Pietersbasiliek in Vaticaanstad. In veel gevallen zijn de oorspronkelijke reliekhouders verdwenen, maar bleven de relieken bewaard. Van de gordel van Maria bleef het eigenlijke relikwie met een fragment van de oorspronkelijke reliekhouder bewaard. De bijbehorende verguld zilveren beelden van Maria en twee engelen werden vrijwel zeker in 1795 omgesmolten.[9] Eind negentiende eeuw werd bij de firma Ehrens in Aken een neogotisch schrijntje besteld, waarin de middeleeuwse reliekhouder werd opgeborgen.[10]

De Akense kanunnik en kunsthistoricus Franz Bock en de Maastrichtse kapelaan en schatbewaarder Michaël Willemsen publiceerden in 1872 een uitgebreide catalogus van de Maastrichtse kerkschatten: Die mittelalterlichen Kunst- und Reliquienschätze zu Maestricht, aufbewahrt in den ehemaligen Stiftskirchen des h. Servatius und Unserer Lieben Frau daselbst, enz, in 1873 gevolgd door een Franstalige versie en een jaar later door een Nederlandstalige samenvatting. De publicatie betekende een omslag in de herwaardering van het Maastrichtse religieus erfgoed. In de catalogus wordt de reliekhouder van de gordel van Maria omschreven als typisch laatgotisch en gedateerd in de tweede helft van de vijftiende eeuw. Het reliek zelf wordt niet beschreven, hoewel wordt opgemerkt dat de zichtbare strook bruine stof waarschijnlijk niet de gordel zelf betreft, maar een beschermend omhulsel.[11]

Opvallend is dat in de negentiende en twintigste eeuw de gordel van Maria in de Onze-Lieve-Vrouwekerk, de Mariakerk bij uitstek in Maastricht, een minder prominente rol speelde dan in de periode daarvoor. Wellicht was het toenemend historisch besef daar debet aan, het besef dat zoveel gordels van Maria nooit allemaal 'echt' konden zijn. Een factor van belang was zeker dat het genadebeeld van de Sterre der Zee in 1837 uit de kort daarna afgebroken Sint-Nicolaaskerk naar de Onze-Lieve-Vrouwe werd overgebracht. Dat beeld werd in de twintigste eeuw hét symbool van de Mariadevotie in Maastricht en Limburg, dat weinig ruimte overliet voor andere devoties.

De huidige reliekhouder bestaat uit drie delen: het uit meerdere lagen stof bestaande textielrelikwie, de langwerpige, veertiende-eeuwse reliekhouder, en het eveneens langwerpige, negentiende-eeuwseschrijn.

Het textiele gedeelte is 55,5 cm lang en 2,5 cm breed en bestaat uit vijf lagen stof. In 1990 is het textielreliek door de Zwitserse Abegg-Stiftung onderzocht. Het was daarbij niet mogelijk om de ouderdom of de plaats van herkomst van de weefsels te bepalen. De buitenste lagen stof (van ongeverfde zijde en linnen) zijn vooral naar de uiteinden toe afgesleten. De tweede en vierde laag bestaat uit een identieke strook rode zijde met een ingeweven patroon van blauwe ruiten met gouddraad. Waarschijnlijk is de 1,5 cm brede middelste strook van ongekleurd linnen het oorspronkelijke reliek.[12] Tussen de eerste en tweede laag bevindt zich een perkamenten 'cedula' (echtheidsverklaring) uit de tweede helft van de vijftiende eeuw.[noot 4]

Het textielreliek is in de late veertiende eeuw gevat in een langwerpige, verguld zilveren reliekhouder. Een blauw zijden lint, voorzien van lakzegels, houdt het textielreliek op zijn plaats. De houder meet 59 x 3,8 x 1,3 cm. Bock & Willemsen merkten in 1872 al op dat de reliekhouder de vorm heeft van een lange, van kantelen voorziene muur. Die indruk wordt versterkt door het ingegraveerde patroon van bouwstenen aan de achterzijde.[11] Het verguldsel is gedeeltelijk afgesleten. De bovenrand is versierd met plantmotieven. Aan de voorzijde, voorheen afgesloten door stukken bergkristal, tegenwoordig grotendeels open, is uiterst links en rechts een bloemmotief aangebracht met een grote groene edelsteen in het midden. De kopse kanten zijn vormgegeven als een nis, waarin een miniatuurbeeldje is geplaatst: links een Madonna (met Christuskind); rechts een Sint-Catharina (met zwaard en rad).[13]

De middeleeuwse reliekhouder, die na het verdwijnen van het zilveren beeld enigszins 'kaal' achterbleef, werd eind negentiende eeuw voorzien van een verzilverd geelkoperen schrijn in neogotische stijl. Het schrijn meet 65,8 x 24,5 x 11 cm. Het heeft de vorm van zeer langgerekt huis met een zadeldak met een vorstkam en een centraal geplaatste pinakel. Op de daklijst zijn drie blauwe edelstenen aangebracht. Op de vier hoeken bevinden zich eveneens pinakels met kruisbloemen. Het geheel wordt gedragen door vier leeuwtjes.[13]

• 
  Processiebaar met reliekhouder
• 
  19e-eeuwse reliekschrijn
• 
  Detail gordel met zegel
• 
  Trouwring van Maria

Er is vrij weinig bekend over de manier waarop de gordel van Maria in het verleden werd vereerd. Mogelijk bevond het relikwie zich aanvankelijk in een gesloten reliekhouder en werd deze bij gelegenheid tevoorschijn gehaald. In 1215 werd het openbaar tonen van relieken buiten hun houders door paus Innocentius III verboden. Dit verbod leidde tot de vervaardiging van een ander soort reliekhouders (onder andere ostensoria), waardoor het reliek, achter glas, zichtbaar bleef. De oudste vermelding van de gordel van Maria in Maastricht dateert uit 1286, toen werd bepaald dat deze uitsluitend met uitdrukkelijke toestemming van het kapittel uit de reliekhouder mocht worden gehaald. De geestelijke die deze handeling verrichtte moest hebben gevast en zijn priesterlijke gewaad dragen.[14]

Bekend is dat het rivaliserende Sint-Servaaskapittel niet toestond dat de Onze-Lieve-Vrouwekerk relieken toonde in de open lucht. Pas in 1521 verwierf het Onze-Lieve-Vrouwekapittel dit recht via pauselijke interventie, maar de hoogtijdagen van de Maastrichtse heiligdomsvaarten waren toen al voorbij.[15] Een zeventiende-eeuws toningsformulier en een reisverslag van een Normandisch edelman maken duidelijk, dat de gordel van Maria en andere relieken toen in de reliekenkamer of -kapel werden getoond. De gordel van Maria werd als eerste getoond; het Byzantijns patriarchaalkruis als laatste.[16] Het zilveren Mariabeeld met de gordel werd in de zeventiende en achttiende eeuw ook in processies meegevoerd. Het beeld werd dan versierd met een zware gouden ketting, die in 1631 door Joannes Jasque, een protestants militair, geschonken was.[8] Van andere plaatsen met soortgelijke relieken is bekend dat de gordel van Maria speciale verering genoot bij zwangere vrouwen, of vrouwen die zwanger wensten te worden, maar in Maastricht zijn hierover geen berichten overgeleverd.[noot 5]

Tegenwoordig verlaat het reliekschrijn met de gordel van Maria nog maar zelden de kerk. De laatste keer dat dat gebeurde was tijdens de heiligdomsvaart van 2018, toen de gordel tijdens een tweetal ommegangen door de straten van Maastricht gevoerd werd. Tevens werd het relikwie bij de reliekentoning in de kerk getoond, waarbij de gordel niet uit de reliekhouder werd gehaald. Bij deze gelegenheden werd het reliekschrijn op een houten processiebaar meegevoerd door een groep vrouwen in lichtblauwe gewaden. In de schatkamer van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek neemt het voorwerp een vrij onopvallende plaats in tussen de andere devotionele voorwerpen.

• 
  Reliekentoning, 1962
• 
  Reliekentoning, 2018
• 
  Ommegang, 2018
• 
  Ommegang, 2018