Frankenstein (roman)

Boris Karloff als het monster

Er is een verschil tussen het beeld dat de massacultuur van Frankenstein presenteert en de roman die daarvan het uitgangspunt vormt. Shelleys Frankenstein bestaat ruim 175 jaar. De roman is ondertussen bedolven onder de toneelversies, pastiches en parodieën, verfilmingen en stripversies.

Het thema echoot door in het werk van auteurs als George Bernard Shaw. Pinokkio heeft veel gemeen met het monster, evenals Eliza Doolittle in Pygmalion. En de succesvolle komische griezelfilm The Addams Family is er ook schatplichtig aan.

De film Frankenstein uit 1931 introduceerde een groot aantal nieuwe elementen die tegenwoordig als vast onderdeel van Frankenstein worden gezien, hoewel ze niet in het boek voorkomen. Bekende voorbeelden hiervan zijn dat Frankenstein elektriciteit zou gebruiken om het monster tot leven te brengen, het uiterlijk en de persoonlijkheid van het monster zelf, en de boeren die het monster uiteindelijk opjagen met fakkels. Mel Brooks' Young Frankenstein (1974) deed hier nog een schepje bovenop en toont het cliché Frankenstein (het monster dus) zoals velen hem zien: het Duitsche karakter, met de waanzinnige baron en professor met zijn pseudo-Duitse accent die in een voorvaderlijk gotisch kasteel huist, geassisteerd door een gebochelde knecht begraafplaatsen leegrooft om een monster te construeren, en dat vervolgens met een gigantisch onweer tot leven te wekken. Terwijl Frankenstein op en top Brits is. Wel had Mary Shelley tijdens een bootreis naar Duitsland Burcht Frankenstein bezocht, een jaar voor ze het boek schreef.

Kenneth Branagh probeerde in 1994 terug te keren naar het origineel en zich te keren tegen de mythe. De Duitse boeren laat hij weer opdraven, maar Victor Frankenstein is een idealistische student. De eenzaamheid en verstoting van het monster, hoe het zijn maker verwijt dat deze zich nooit heeft afgevraagd hoe het zou zijn, het leven van de nieuwe mens. Branagh laat het monster bij zijn geboorte zelf naakt oprijzen, anders dan Boris Karloff in de eerste filmversie uit 1931. Anderzijds negeert Branagh wel de historische context van de standen.

Een andere mythe is die van het auteurschap van Mary Shelley. De landschapsbeschrijvingen (van haar vader) en de visie op de opvoeding (van haar moeder, Mary Wollstonecraft, met name The Vindication of the Rights of Women) mogen dan niet van haar zijn, de essentie, ontstaan uit een droom, wel.

The Vindication handelde over de huiselijke sfeer: de obsessie van mannen om te wedijveren en naam te maken (zoals de jonge Frankenstein) en het belang van een humane zorgzame opvoeding die bij het individu past. "Een groot deel van de ellende die in afschuwelijke gedaanten over de wereld rondwaart", schreef Wollstonecraft, "is voortgekomen uit nalatigheid van ouders". Het schepsel van Frankenstein had een heel slechte start: een moederloos kind, een egoïstische vader, en van toen af ging het alleen nog bergaf.

Een andere invloed kan gezien worden in de ontdekking in 1780 door Luigi Galvani dat kikkerpoten kunnen bewegen onder invloed van elektriciteit. Hier is de relatie tussen elektriciteit en leven terug te vinden.

Ook de werken van Jean-Jacques Rousseau werden bij het schrijven betrokken. Rousseaus Emile ou l'Éducation stelt dat je slecht wordt als de maatschappij je slecht behandelt. De ellende verandert iemand in een demon, hij moet niet zozeer lelijk zijn om aan te zien, maar kan lelijk worden van binnen.

En het monster van Frankenstein krijgt zijn opvoeding door het turen door de wand van een plattelandshuisje en het zien van het wel en wee van een gelukkige familie. Leren op afstand is het beste waarop hij kan hopen in die omstandigheden. Wanneer hij aan hun lot overgelaten boeken vindt, leest hij ze meteen uit, en kan niet ophouden over ze te spreken, maar helaas, niemand luistert.
Onder de boeken bevinden zich: Die Leiden des jungen Werthers van Goethe (de romantische jongeman die zich onbegrepen voelt door de maatschappij en eindigt in zelfdoding), Plutarchus' Parallelle Levens (een stoomcursus in de oorsprong van de politiek) en bovenal John Miltons Paradise Lost (dat het schepsel aanmoedigt om zich te gaan identificeren met Adam, de eerste mens, en Satan, de gevallen engel).

Zowel Milton ('Verzocht ik u mij uit de duisternis te halen?') als het vers van Samuel Taylor Coleridge The Rime of the Ancient Mariner (1789) maar ook de talrijke briljante fragmenten van Shelley maken van dit boek een aangrijpende schets van de eenzaamheid van de verbanning door een liefdeloze wereld.

En wat als het monster nu eens overleefde? Het zou zijn eigen verhaal kunnen schrijven. Het beschikt over de nodige taal en het kan theoretisch leren schrijven. Zo kan het ook trouwen. Of als een tweehonderd jaar oude zanger in de heavy-metalgroep Monster terugkomen, waarbij fans in het monster veranderen. Enkele titels zijn :

• The Memoires of Elisabeth Frankenstein - Theodore Roszak (1995)
• Frankenstein in Sussex - H.C Artmann (1969)
• Frankenstein Unbound - Brian Aldiss (1973)
• The Diaries of Frankenstein - Reverend Hubert Venables (1980)
• The Frankstein Papers - Fred Saberhagen (1986)
• Frankenstein of Smrntwsk alleen - Hugo Matthysen (1989)
• The Man in Black - Cristopher Fahy (1993)
• Frankensteins Bride - Hilary Bailey (1995)