Cryptogram

Om tot een oplossing te komen is het belangrijk elk afzonderlijk woord van de zin op al zijn betekenis(sen) of synoniemen en homoniemen te bekijken en niet zozeer te kijken naar de vreemd geformuleerde zin als één geheel.

Bijvoorbeeld: Het woord vier(de) kan staan voor het Romeinse cijfer "IV", en dus als letters "I en V" te gebruiken, maar ook doelen op de vierde letter van het alfabet de letter de "D", of nog een mogelijkheid; verleden tijd van vieren (= feesten óf een touw laten vieren).

Ook moet er goed opgelet worden of een zin in tegenwoordige tijd of verleden tijd gesteld is. Wordt er enkelvoud of meervoud gebruikt? Wordt er een verkleinwoordje gebruikt?

Als het woord "hoort" in een omschrijving voorkomt kan dit betekenen "klinkt als...". De naam "Frans" kan doelen op een Franse term en een land genoemd als "in Engeland" genoemd kan mogelijk doelen op een Engelse term. Het zijn allemaal cryptische aanwijzingen om tot het juiste antwoord te komen. Andere voorbeelden: "weer" kan in een cryptogram betekenen dat het woord achterstevoren moet worden gelezen. Er kan ook gebruikgemaakt worden van anagrammen.

• De kraai klinkt stoutmoediger dan dat ventje → kabouter
  kraai = ka
  stoutmoedig = boud
  klinkt als → bout + overtreffende trap = bouter
  ka + bouter = kabouter = ventje
• De eerste beroemdheid wordt geplukt → aster
  eerste = a
  beroemdheid = ster
  een aster = bloem, een bloem kun je plukken.

De overgang van kruiswoordpuzzel naar cryptogram wordt als een lastige opgave gezien voor de puzzelaar. Op 12 februari 1949, een week voordat het eerste ‘kryptogram’ zou verschijnen, plaatste weekblad De Groene daarom een eerste kryptogram als voorbeeld voor de lezers. Naast het geplaatste diagram stond een toelichting hoe de puzzel opgelost kon worden. Bij de introductie van de nieuwe puzzelsoort was het gebruik van anagrammen een welkome steun. Om de puzzelaar op het goede spoor te zetten werd het woord anagram er tussen haakjes bij vermeld. Het eerste ‘kryptogram’ van 19 februari 1949 bevatte dan ook veel anagrammen. In de loop der tijd kreeg de betekenis van woorden een steeds grotere rol.

Een week nadat de voorbeeldpuzzel was geplaatst kwamen zowel De Groene als het Algemeen Handelsblad met een puzzel die de puzzelaars zelf konden oplossen. Het cryptogram dat het Algemeen Handelsblad op 19 februari 1949 had exact hetzelfde diagram als dat van het eerste kryptogram in De Groene een week ervoor. Het Algemeen Handelsblad merkte dat de nieuwe ‘kryptokruiswoordpuzzle’ door de lezers goed werd ontvangen. Hoewel een tijdlang ook de naam ‘krypto-puzzle’ werd gebruikt raakte de puzzelsoort steeds meer ingeburgerd as ‘cryptogram’.

Het gebruik van niets = o als in ‘Niets in het nest te hebben maakt arbeidzaam (5)’ (n-o-est) zal na het eerste kryptogram veel vaker in cryptogrammen worden gebruikt. Een cryptogramdiagram was doorgaans sterk symmetrisch. De omschrijvingen werden in de loop der jaren korter. De kortst mogelijke omschrijving is het cryptoniem, een cryptisch synoniem dat slechts uit één woord bestaat. [1]

De eerste keer dat het woord cryptogram in Nederland werd gebruikt was in een puzzelwoordenboek uit 1949.[2] In 1955 verscheen het woord cryptogram voor het eerst in een Nederlands woordenboek. Hiermee verdween de lange omschrijving woordspelingen-kruiswoordraadsel. Als puzzelsoort kan het cryptogram als een unieke Nederlandse puzzelsoort worden beschouwd.[3] In het Engelse taalgebied bestonden soortgelijke puzzelsoorten reeds onder de naam cryptic crossword, kortweg crossword genoemd. Het Engelse woord cryptogram heeft echter betrekking op geheime codes. Henk Scheltes (1921–1987) van het NRC kan worden beschouwd als degene die het Nederlandse cryptogram op een andere weg heeft gebracht dan die van het Engelsen en Amerikaanse crossword. Het Engels bevat veel meer dan het Nederlands korte woorden voor complexe begrippen. Zo heet het witte velletje onder de schil van een sinaasappel, die de schil scheidt van het vruchtvlees, in het Engels pith. Het Nederlands kent er geen woord voor en dat is ook zo in veel soortgelijke gevallen. Naast het minder gebruik maken van anagrammen gebruikte Scheltes ook steeds vaker woordlengtes van 8 of meer letters. De aandacht voor de vorm veranderde steeds meer in nadruk op de betekenis van woorden.

‘Palindroomkoning’ Piet Burger bleef als cryptograaf bij Elsevier veel anagrammen gebruiken. Hij zat op een andere lijn dan Scheltes en Steenhuis, die veel meer speelden met woordbetekenissen en het spelen met taalvormen. Sinds 1959 gebruikte Scheltes de spelling Cryptogram. Scheltes was een van de laatsten die als redacteur werkte op de krant en in die hoedanigheid ook het cryptogram maakte. De krantenpuzzels daarna geleverd door grotere bedrijven als Denksport (Metro, Rotterdams Dagblad, Kidsweek) en Puzzelsport (de Volkskrant, Algemeen Dagblad, Elsevier, HP/De Tijd) en kleinere bedrijfjes JFS (Parool), Pzzl.com (Trouw) en Jelmer Steenhuis (NRC Handelsblad, Vrij Nederland).

De eerste ‘cryptograaf’ in Nederland was mr. H.A. Sluyter van De Groene in 1949. Latere bekende cryptogrammenmakers of 'cryptografen' zijn Piet Burger, Jan Meulendijks, Henk Scheltes, Jelmer Steenhuis, Henk Verkuyl en Frans Wentholt. Een verzamelplaats voor cryptogrammenliefhebbers is Jaspers Cryptogrammensite. De bezoekers hiervan zijn meer gesteld op hersenkrakers met associatieve en dubbele betekenissen: "Staffunctionaris", "Chefstaf" of "Dakruiter" met als oplossing Sinterklaas.

De zwarte vakjes in de puzzel stonden in de beginjaren van het cryptogram symmetrisch of in spiegelbeeld verspreid in de puzzel. Een veel gebruikte diagrammaat is 15 bij 15 vakjes. In het diagram van 15 × 15 hokjes moesten meestal 2 × 16 oplossingen worden ingevuld. Later verschenen ook andere afmetingen en vrijere vormen van het diagram. Het diagram van cryptogrammen bevat ongeveer 30% zwarte vakjes, bij kruiswoordpuzzels is dat hooguit 20%. In de negentiger jaren liep het aantal opgaven terug tot iets meer dan twintig en de symmetrie werd minder strak aangehouden. Een cryptogram heeft veel minder kruisende woorden dan een kruiswoordpuzzel.