Lieveheersbeestjes
Lieveheersbeestjes (Coccinellidae) zijn een groep van kevers (Coleoptera). Sommige soorten zijn zeer bekend, omdat ze algemeen voorkomen, bijvoorbeeld het zevenstippelig lieveheersbeestje (Coccinella septempunctata).
Lieveheersbeestjes | ||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Zevenstippelig lieveheersbeestje | ||||||||||||||
Taxonomische indeling | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
Familie | ||||||||||||||
Coccinellidae Linnaeus, 1758 | ||||||||||||||
Larve van Veelkleurig Aziatisch lieveheersbeestje verorbert appelbloedluis (Eriosoma lanigerum) | ||||||||||||||
Afbeeldingen op | ||||||||||||||
Lieveheersbeestjes op | ||||||||||||||
|
Lieveheersbeestjes leven zowel van planten en schimmels als van kleine diertjes en veel soorten zijn sterk gespecialiseerd. De bladluisetende soorten worden vaak als nuttig gezien en zijn zeer populair, maar soorten die schimmels of planten eten, verspreiden ziektes en worden beschouwd als plaaginsecten.
Algemeen
Lieveheersbeestjes hebben een ronde, vaak halfbolvormige vorm met korte pootjes die net als de kleine antennes onder het dek- en nekschild kunnen worden teruggetrokken. Ze hebben vaak rode, gele, witte, zwarte en oranje kleuren en zijn vaak gestippeld.
In België en Nederland komt een zestigtal soorten voor met een grootte van 2 tot 10 millimeter. De kevers en de larven zijn vaak roofdieren van onder andere bladluizen (die vaak worden beschermd door mieren vanwege hun zoete afscheiding), maar er zijn ook lieveheersbeestjes met een plantaardig dieet.
De meeste lieveheersbeestjes leven ongeveer een jaar. Het aantal stippen zegt dus niets over de leeftijd. De kleur en de vlekken op de dekschilden spelen wel een belangrijke rol bij het op naam brengen van de verschillende soorten.
Kenmerken
Lieveheersbeestjes (Coccinellidae) maken deel uit van de orde van de kevers (Coleoptera). Deze insecten zijn te herkennen aan de aanwezigheid van dekschilden (een stevig en ondoorschijnend omhulsel dat ontstaan is door de omvorming van de voorvleugels) waaronder zich twee vliesvleugels bevinden (coleos = etui).
Lieveheersbeestjes kunnen soms sterk lijken op andere kevers of zelfs op sommige wantsen. Zorgvuldig kijken naar de 'extremiteiten' (poten, antennes, monddelen) kan nuttig zijn bij het vermijden van verwarring tussen lieveheersbeestjes en andere kevers met gevlekte en gekleurde dekschilden. Een voorbeeld van gelijkende kevers zijn de mierenzakkevers uit de familie bladhaantjes. De tarsen van lieveheersbeestjes zijn cryptotetrameer, wat betekent dat ze bestaan uit drie goed zichtbare leden en een uiterst klein, vierde lid dat verborgen zit tussen de beide lobben van het tweede lid. De antennes bestaan uit acht tot elf leden en zijn verbreed tot een knots aan het uiteinde. Het laatste lid van de kaaktasters is bijlvormig.
De larven lijken van afstand op kleine rupsjes, maar hebben zes kleine looppootjes aan de voorzijde. Larven van veel soorten zijn stekelachtig behaard en hebben felle gele en rode kleuren. De larven van verschillende soorten zien er vaak verschillend uit. De pop van een lieveheersbeestje lijkt wat op een druppel en is meer bruin van kleur. Als de lieveheersbeestjes uit hun pop zijn gekomen, hebben ze nog geen stippen.
Chemische afschrikking
Als een lieveheersbeestje "gepest" wordt door zachtjes op hem te drukken, produceert hij een gele vloeistof. Dit gedrag heet "reflexbloeden". De vloeistof (hemolymfe), die tevoorschijn komt bij het femoro-tibiale gewricht van de poten, heeft een kwalijk geurtje en smaakt erg bitter. Vogels die een lieveheersbeestje oppakken, proeven dit 'bloed' en laten hem dan soms snel vallen.
Het rood met zwarte kleurpatroon is dan ook te beschouwen als een waarschuwing. Dat insecten of andere dieren hun giftigheid of vieze smaak etaleren door een felle kleur, wordt aposematische kleuring genoemd. De vieze smaak wordt veroorzaakt door een alkaloïde dat per soort verschilt. Er is aangetoond dat deze vloeistof van het zevenstippelig lieveheersbeestje giftig is voor koolmeeskuikens. Die van het tweestippelig lieveheersbeestje is dat niet.
Veelkleurig Aziatisch lieveheersbeestje
Lieveheersbeestjes worden onder andere gebruikt om bladluizen op een natuurlijke manier te bestrijden (bio-tuinbouw). Een om deze reden ingevoerde Aziatische soort, het veelkleurig Aziatisch lieveheersbeestje (Harmonia axyridis (Pallas)) blijkt een invasieve soort die in Europa inmiddels vaste voet heeft gekregen en onder andere in Engeland (voor het eerst waargenomen in 2004), België en Nederland voorkomt. Ze hebben veel verschillende mogelijke tekeningen, van vrijwel oranje tot vrijwel zwart, maar zijn herkenbaar aan de zwarte 'M'-vormige tekening op het halsschild (pronotum) en het van achteren vaak wat geplooide of gedeukte rugschild (elytrum). De verspreiding wordt wetenschappelijk bestudeerd. Het veelkleurig Aziatisch lieveheersbeestje is een agressief roofdier en bij gebrek aan luizen worden ook andere soorten lieveheersbeestjes, rupsen en vlindereitjes opgegeten, waardoor ze een bedreiging vormen voor de inheemse soorten.
Etymologie
De naam lieveheersbeestje is een herinnering aan de tijd dat de Germanen in Europa gekerstend werden. De bestaande Germaanse naam voor het kevertje, Freyafugle, vogel van de godin Freya, werd verchristelijkt tot onzelievevrouwebeestje of (onze)lieveheersbeestje.[1][2] De vrouwelijke vorm leeft voort in het Duits (Marienkäfer) en Engels (ladybird, in Amerika veranderd in ladybug, wat eigenlijk juister is); de mannelijke in het Nederlands en Frans (bête à bon Dieu, al is coccinelle gebruikelijker). De Franse naam is in het Iers verbasterd tot bóín Dé, wat wordt begrepen als Gods koetje.
Streeknamen
- Nederlands
- kapoentje, oliebeestje, stippelbeestje, zonnekoekje, pim-pam-poentje
- Brabants
- boerinnetje, boterbeestje, fowieltje, hemelbeestje, hennetje, kezenmolletje, jezusjesbeestje, koffiekuikentje, liefhennetje, liefvrouwebeestje, liefvrouwemuisje, lieve marijtje, lieveheerhennetje, lieveheerspaardje, lievehereminnetje, lievelammetje, mariabeestje, poppennonnetje, eerebeestje
- Fries
- leavehearsbistke, leavehearsingeltsje, leavehearspykje, leavehearsspintsje, earmpykje, geloksbeestje, gelokspykje, geloksspintsje, gouden ingeltsje, hearehintsje, hearepykje, hearetykje, kofjebeantsje, kofje-ingeltsje, kofjemooltsje, krûpelhintsje, molke-en-grôtpykje, pyk, pykje, pykjebrea, reahintsje
- Limburgs
- sjmautwurmke, (s)-levenierepaerdje, hemelbeestje, pimpernelletje, smoutwormpje, tierenhennetje, vliegmusje, onzelievevrouwpulletje, mulderinnetje, molentandje, mölepaertje (Maasmechelen), muuëletêntje, (Weert), moedergodssterretje, lieveherebolletje, kevelewormpje, kaevelebieësje (Nederweert), draaihennetje, goudbeestje, hemellammetje, oliebeestje, (s)-lievrouwbiske (Sint-Truiden), slivveniersbieske (Maastricht), enslevreu(bies)ke (Hasselt)
- Nedersaksisch
- Kukeluussien (Oldebroeks), kukeluusjen, kukeluutjen (Nunspeets), kukelesaantje (Bunschoten), keukediefien, kukediefien (Urkers), koekediefje, koekediefien (Kampers), mariabeestje, zönnekuukske (Twents), zönnekuuknje (Rijssens), kroontien, herenhoentien (Stellingwerfs), laiveneertiekje (Gronings), armmarmottie (Drents)
- Vlaams
- (onze)lieveheer(s)(e)beestje, (onze)lievevrouw(e)beestje, oliebeestje, piempampoentje, hemelbeestje, pieternel(letje), pieternellebeestje, piepauw(tje), piepebontje, pimpajoen(tje), pimpaljoen(tje), pimpompulletje, hentar nektarkring(etje), engelbeestje, pompulleke
- Zeeuws
- kok'aentje, kok'aontje, lieve vrouwke, lie:vevrouwebêêstjen, pàpoe:nebêêsje, pampoe:ntje, piempampoe:ntje, pieternelleke, pimpampoe:ntje
- Frans-Vlaams
- piepebontje
Wettelijke bescherming
In België zijn alle inheemse lieveheersbeestjes bij Koninklijk Besluit sinds september 1980 beschermd.[3] In mei 2009 werd de bescherming in Vlaanderen bevestigd via het Soortenbesluit.[4] Dit betekent dat het verboden is om ze te doden, te vangen, te verstoren, hun eitjes te verzamelen, beschadigen of vernietigen. Een rode lijst voor Vlaanderen is in voorbereiding.
In Nederland was er in 2006 (nog) geen wettelijke bescherming voor lieveheersbeestjes.
Varia
In Nederland is een afbeelding van het lieveheersbeestje gebruikt als symbool voor kleinschaligheid en tevens als symbool tegen zinloos geweld. [5]
Soorten
- Onderfamilie Echte lieveheersbeestjes (Coccinellinae)
- Tweestippelig lieveheersbeestje (Adalia bipunctata)
- Zwartstreeplieveheersbeestje (Adalia conglomerata)
- Tienstippelig lieveheersbeestje (Adalia decempunctata)
- Adalia testudinea
- Oogvleklieveheersbeestje (Anatis ocellata)
- Negentienpuntlieveheersbeestje (Anisosticta novemdecimpunctata)
- Anisosticta strigata
- Bruin lieveheersbeestje (Aphidecta obliterata)
- Bulaea lichatschovi
- Bulaea lividula
- Tienvleklieveheersbeestje (Calvia decemguttata)
- Roomvleklieveheersbeestje (Calvia quatuordecimguttata)
- Vijftienvleklieveheersbeestje (Calvia quindecimguttata)
- Ceratomegilla alpina
- Ceratomegilla notata (Zwervend lieveheersbeestje[6])
- Ceratomegilla rufocincta
- Ceratomegilla schneideri
- Ceratomegilla undecimnotata
- Coccinella algerica
- Coccinella genistae
- Hiërogliefenlieveheersbeestje (Coccinella hieroglyphica)
- Schitterend lieveheersbeestje (Coccinella magnifica)
- Coccinella miranda
- Vijfstippelig lieveheersbeestje (Coccinella quinquepunctata)
- Coccinella saucerottei
- Zevenstippelig lieveheersbeestje (Coccinella septempunctata)
- Coccinella transversoguttata
- Coccinella trifasciata
- Elfstippelig lieveheersbeestje (Coccinella undecimpunctata)
- Coccinella venusta
- Coccinula elegantula
- Veertienvleklieveheersbeestje (Coccinula quatuordecimpustulata)
- Coccinula sinuatomarginata
- Meeldauwlieveheersbeestje (Halyzia sedecimguttata)
- Veelkleurig Aziatisch lieveheersbeestje (Harmonia axyridis)
- Harlekijnlieveheersbeestje (Harmonia quadripunctata)
- Hippodamia arctica
- Zevenvleklieveheersbeestje (Hippodamia septemmaculata)
- Dertienstippelig lieveheersbeestje (Hippodamia tredecimpunctata)
- Zwervend lieveheersbeestje (Hippodamia undecimnotata)
- Ruigtelieveheersbeestje (Hippodamia variegata)
- Achttienstippelig lieveheersbeestje (Myrrha octodecimguttata)
- Myrrha thuriferae
- Gestreept lieveheersbeestje (Myzia oblongoguttata)
- Vloeivleklieveheersbeestje (Oenopia conglobata)
- Oenopia doublieri
- Ongevlekt lieveheersbeestje (Oenopia impustulata)
- Oenopia lyncea
- Oenopia oncina
- Veertienstippelig lieveheersbeestje (Propylea quatuordecimpunctata)
- Tweeëntwintigstippelig lieveheersbeestje (Citroenlieveheersbeestje) (Psyllobora vigintiduopunctata)
- Twintigvleklieveheersbeestje (Sospita vigintiguttata)
- Tytthaspis phalerata
- Zestienpuntlieveheersbeestje (Tytthaspis sedecimpunctata)
- Twaalfvleklieveheersbeestje (Vibidia duodecimguttata)
- Onderfamilie Breedkoplieveheersbeestjes (Chilocorinae)
- Heidelieveheersbeestje (Chilocorus bipustulatus)
- Chilocorus canariensis
- Chilocorus kuwanae
- Wilgenlieveheersbeestje (Chilocorus renipustulatus)
- Chilocorus similis
- Exochomus bellus
- Exochomus cedri
- Exochomus melanocephalus
- Exochomus nigripennis
- Zwart lieveheersbeestje (Exochomus nigromaculatus)
- Exochomus oblongus
- Exochomus octosignatus
- Exochomus pubescens
- Exochomus quadriplagiatus
- Viervleklieveheersbeestje (Exochomus quadripustulatus)
- Exochomus troberti
- Halmus chalybeus
- Behaard lieveheersbeestje (Platynaspis luteorubra)
- Onderfamilie Bladetende lieveheersbeestjes (Epilachninae)
- Onbestippeld lieveheersbeestje (Cynegetis impunctata)
- Henosepilachna angusticollis
- Heggenranklieveheersbeestje (Henosepilachna argus)
- Henosepilachna elaterii
- Vierentwintigstippelig lieveheersbeestje (Subcoccinella vigintiquatuorpunctata)
- Onderfamilie Nepkapoentjes (Coccidulinae)
- Ongevlekt rietkapoentje (Coccidula rufa)
- Gevlekt rietkapoentje (Coccidula scutellata)
- Cryptolaemus montrouzieri, de bekende soort die in de biologische bestrijding wordt gebruikt tegen wolluizen
- Iberorhyzobius rondensis
- Rhyzobius bipartitus
- Rhyzobius chrysomeloides
- Rhyzobius forestieri
- Rhyzobius litura
- Rhyzobius lophanthae
- Tetrabrachys connatus
- Tetrabrachys cordatus
- Tetrabrachys creticus
- Tetrabrachys deserticola
- Tetrabrachys graecus
- Tetrabrachys kalawritus
- Tetrabrachys khnzoriani
- Tetrabrachys marginatus
- Tetrabrachys tauricus
- Tetrabrachys tinerfensis
- Onderfamilie Dwergkapoentjes (Scymninae)
- Clitostethus arcuatus
- Diomus gillerforsi
- Diomus rubidus
- Hyperaspis algirica
- Bosbesglanskapoentje (Hyperaspis campestris)
- Hyperaspis chevrolati
- Hyperaspis concolor
- Hyperaspis dellabeffai
- Hyperaspis duvergeri
- Hyperaspis erytrocephala
- Hyperaspis femorata
- Hyperaspis guttulata
- Hyperaspis hoffmanseggi
- Hyperaspis illecebrosa
- Hyperaspis inexpectata
- Hyperaspis lata
- Hyperaspis magnopustulata
- Hyperaspis minois
- Hyperaspis peezi
- Hyperaspis pseudopustulata
- Hyperaspis quadrimaculata
- Hyperaspis reppensis
- Hyperaspis schatzmayri
- Hyperaspis uhligi
- Nephus aguilari
- Nephus bicinctus
- Nephus binotatus
- Nephus bipunctatus
- Nephus bisignatus
- Nephus conjunctus
- Nephus depressiusculus
- Nephus flavopictus
- Nephus hiekei
- Nephus jacobsoni
- Nephus kiesenwetteri
- Nephus kreticus
- Nephus levaillanti
- Lamsoordwergkapoentje (Nephus limonii)
- Nephus ludyi
- Nephus nigricans
- Nephus peyerimhoffi
- Nephus pooti
- Nephus quadrimaculatus
- Nephus redtenbacheri
- Scymnus abietis
- Scymnus apetzi
- Scymnus ater
- Scymnus auritus
- Scymnus ferrugatus
- Scymnus frontalis
- Scymnus haemorrhoidalis
- Scymnus interruptus
- Scymnus limbatus
- Scymnus mimulus
- Scymnus nigrinus
- Scymnus rubromaculatus
- Scymnus suturalis
- Stethorus punctillum
Externe links
- (nl) Overzicht van alle Nederlandse soorten lieveheersbeestjes
- (nl) Overzicht van de meest voorkomende Nederlandse lieveheersbeestjes
- (nl) Nederlandse lieveheersbeestjes
- (de) Determinatiehulp met veel foto's
- (nl) Standaardlijst van de Belgische lieveheersbeestjes
- (nl) Verspreidingskaartjes van de Belgische lieveheersbeestjes
- (nl) Voorlopige atlas van de lieveheersbeestjes van Vlaanderen met kleurenfoto's
- (nl) Website van de Belgische lieveheersbeestjeswerkgroep
- (en) Website van de Harlequin Ladybird Survey in Groot-Brittannië
- (nl) Monitoring van Aziatisch lieveheersbeestje in Nederland
- (en) Lieveheersbeestjesplaag in Colorado
Zie ook
Bronnen, noten en/of referenties
|