Cartierheide

Door archeologische opgravingen in het zuiden van het gebied is vastgesteld dat de heide al bewoond werd in de late bronstijd, ook wel de urnenveldencultuur genoemd. Bij deze opgraving werden sporen van prehistorische bewoning en vuursteenartefacten aangetroffen. Daarnaast zijn er verspreid over het gebied meerdere ontdekkingen die dateren uit de ijzertijd. Hierbij zijn een aantal urnenvelden gevonden en aanwijzingen die duiden op een nederzetting. In deze periode werd het gebied bewoond door de Eburonen. De locaties van deze ontdekkingen zijn inmiddels aangemerkt als archeologische rijksmonumenten.

De oude drenkplaats, een van de weinige restanten van Herberg De Pan.

Van oorsprong bestond het landschap uit uitgestrekte heidegebied met onder andere vennen, moerassen, stuifduinen en hoogveen. Al vanaf de 14e eeuw werd het gebied bewoond door de inwoners van het Hapertse gehucht De Pan, die hun boerderijen en landbouwenclaves te midden van de grote open heidegebieden bouwden. Het gehucht lag een aantal honderden meters ten zuiden van de huidige buurtschap De Pan. Tot halverwege de 19e eeuw werd de heide intensief geplagd voor de bemesting van de akkers. De boeren lieten hun kuddes koeien en schapen de heidegrond bemesten om zo de vruchtbaarheid te verhogen. Naast de beweiding, het plaggen en de akkerbouw, gebruikte de bewoners van De Pan het gebied ook voor bosaanplant en hakhout, leem-, veen-, en zandwinningen, de jacht en viskwekerij.[1][2]

Het heidegebied kende ook drie wijers, die in het bezit waren van de Abdij van Postel, en waarvan er twee gebruikt mochten worden door de bewoners van De Pan. De wijers bestonden uit: Het Groot Pannengoor, Panne weijer en De Eerselse weijer, die allen met elkaar verbonden waren via het Dalems Stroompje. Aangezien de paters het alleenrecht hadden over de laatst genoemde wijer, mochten de bewoners van De Pan hier geen gebruik van maken. De oudste vermelding over een van de wijers dateert uit 1741, toen er een grensgeschil was tussen Eersel en Hapert.[3]

Daarnaast stond het heidegebied, wat toen ook wel bekend stond als de Hapertsche Heide, bekend als een gebied waar meerdere handelsroutes door heen liepen en in sommige gevallen elkaar kruiste. Het gehucht had een strategisch ligging bij een kruispunt, die van Hoogeloon via Hapert naar Bergeijk en Luyksgestel liep. Deze weg werd volgens de kadastrale kaarten ook wel de Varkensweg werd genoemd, en was vermoedelijk een handelsweg van Brussel naar ’s-Hertogenbosch. Vanwege deze ligging was er in het gehucht ook een gelijknamige herberg te vinden. Naast Herberg De Pan bestond er ook nog de nabij gelegen Herberg De Heastert, die gelegen was op de heesterschedijk, de handelsweg richting Antwerpen. De naam van deze weg is inmiddels gewijzigd in Postelseweg, en vormt nog altijd de verbinding tussen Eersel en Postel.[1][2]

Het Berkenlaantje, die door onder andere de baron werd gebruikt om ongezien de watervogels te naderen.

In 1840 kreeg de gemeente Hoogeloon, Hapert en Casteren de Hapertsche Heide in beheer. Eind 19e eeuw kocht Baron Emile-Ernest de Cartier de Marchienne het deel ten noorden van de Bredasebaan over van de gemeente. Baron Emile-Ernest de Cartier de Marchienne was als ambassadeur onder andere gestationeerd in China en de Verenigde Staten en nam vaak hoogwaardigheidsbekleders mee naar het Duizelshof in Duizel. Als uitje werd er vaak naar de Cartierheide getrokken om daar te gaan jagen. Baron de Cartier de Marchienne was namelijk naast natuurliefhebber ook een fervent jager. Ergens rond 1910-1920 liet hij hiervoor een vijver maken op de vermoedelijke locatie van Het Groot Pannegoor. De baron de Cartier de Marchienne creëerde uiteindelijk een serie van vijvers waarin het waterpeil te reguleren was. Deze regulatie van het waterpeil was nodig voor de favoriete manier van jacht van de baron, de snippenjacht. De vijver liep in de zomer vol met water doordat het Dalems Stroompje de vijvers binnen stroomde. Als de baron in september met zijn reisgezelschap wilde gaan jagen, werd het waterpeil omlaag gebracht. Hierdoor ontstonden aan de zijkanten van de vijvers slikken waar de snippen op af kwamen om te foerageren. Aan de baron herinnert ook het nog altijd bestaande berkenlaantje, ook wel Pannegoor Passage genoemd, een begroeid dijkje met een beschut pad tussen het water van het ven en de heide geflankeerd door berkenbomen. Van hieruit kon men ongezien op de eenden en andere watervogels in de vennen jagen.[2]

Er werd gesuggereerd dat het verdwijnen van de herberg en het gehucht De Pan als agrarische ontginning gevolg is geweest van beperkte uitbreidingsmogelijkheden, aangezien de omliggende heide in handen was van de baron de Cartier de Marchienne.[1]

De Bredasebaan, deze loopt nog altijd door het heide gebied en vormt tevens de scheiding tussen de Hapertse- en de Cartierheide.

Vanaf de jaren 1930 werd besloten om dit heidegebied, zoals vele andere Kempische heides, te gaan bebossen met vooral, den, spar en lariks, als leverancier van het benodigde stuthout voor de mijnbouw in Limburg. Door deze ontwikkeling ontstond uiteindelijk Boswachterij Hapert, wat later de huidige Boswachterij De Kempen werd. Mede doordat de baron in 1932 het gebied aan Natuurmonumenten schonk, werd voorkomen dat het gebied ontgonnen werd en wist men het heidegebied ten noorden van de Bredasebaan en het Pannegoor te behouden. Ook het heidegebied ten zuiden van dit zandpad wist men te behouden en heeft nog altijd haar oorspronkelijke naam weten te behouden (Hapertse Heide). Ook de Bredasebaan, die ook wel bekend stond als de handelsweg van Luik naar Breda, is in de loop der jaren behouden gebleven en werd in het verleden onder andere door Napoleon en zijn legers bewandeld. In 1999 werd door Natuurmonumenten het beheer uiteindelijk overgedragen aan Staatsbosbeheer.[4][2]