Onze-Lieve-Vrouwebasiliek (Tongeren)

Niet iedere kerk heeft eenzelfde statuut. Zo is een kathedraal een kerk waarin een bisschopszetel is gevestigd. Een basiliek is een kerk die een verheven status krijgt van de paus. Doorheen de geschiedenis heeft de basiliek verschillende statuten gekend.

De kerkbaljuw, lokaal pikman genoemd

Onze-Lieve-Vrouwebasiliek met Stadstoren, Tongeren
Onderdeel van de werelderfgoedinschrijving: Belforten van België en Frankrijk
Land	België
Coördinaten	50° 47′ NB, 5° 28′ OL
UNESCO-regio	Europa en Noord-Amerika
Criteria	ii, iv (Uitleg)
Inschrijvingsverloop
UNESCO-volgnr.	943-024
Inschrijving	1999 (23e sessie)
Uitbreiding	2005
Kaart
UNESCO-werelderfgoedlijst

De Onze-Lieve-Vrouwekerk was lange tijd een zogenaamde kapittelkerk, aangezien ze bestuurd werd door een kapittel, een kerkelijke instelling onder leiding van een deken. Wanneer precies een kapittel aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk verbonden werd, is niet duidelijk. Sommige bronnen beweren dat dit gebeurde in 804 bij de wijding van de kerk door Karel de Grote en paus Leo III. Maar de oorkonde die dit bevestigt, is een vervalsing. Hierover bestaat dus nog grote twijfel. Met zekerheid kunnen we zeggen dat het oprichten van het kapittel vóór 967 gebeurde, omdat we over een geschreven bron van dat jaar beschikken waarin het kapittel vermeld wordt. Bovendien heeft men sterke argumenten die duidelijk maken dat het kapittel gevlucht is in 881 bij de inval van de Vikingen in de regio. Men kan dus zeker die datum naar voren schuiven als oprichtingsdatum van het kapittel. In 1797 werd het kapittel afgeschaft door het Franse bestuur dat een volledige hervorming van de kerkelijke instellingen doorvoerde. Tussen die twee jaartallen was de kerk dus met zekerheid een kapittelkerk.

De kerk heeft ook een tijdje een bisschopszetel gehad. De eerste bisschop zou Sint-Maternus geweest moeten zijn, maar daarvan zijn geen overtuigende bewijzen teruggevonden. Er kan bovendien achter al de namen die als bisschop in Tongeren zetelden een vraagteken geplaatst worden. De bronnen zijn niet eenduidig en zeker niet betrouwbaar. Alleen over bisschop Servatius (+384) zijn er geschriften waarop hij met zekerheid als Bisschop van de Tungri benoemd wordt. Aan hem wordt eveneens toegeschreven dat hij in Tongeren de eerste aan Maria toegewijde kerk boven de Alpen oprichtte. De bisschopszetel zou echter - met een hoge waarschijnlijkheid in de late vierde eeuw - naar Maastricht zijn verhuisd. Ook hier is er onzekerheid over de namen tot in de zesde eeuw. Vanaf dan worden de bronnen betrouwbaarder. Omstreeks 750 verhuist de zetel naar Luik. De titel en benaming "bisschop van Tongeren" blijft echter nog in gebruik tot ver in de tiende eeuw, hoewel de bisschoppen daar feitelijk niet (meer) zetelden. Wel hadden de bisschoppen nog een ambtswoning in Tongeren. Bovendien kan men vermoeden dat de aanwezigheid van een kapittel in Tongeren bewijst dat de bisschop, minstens zo nu en dan, wel degelijk in de stad verbleef.

De kerk verwierf ten slotte de status van basiliek. Dit is een erkenning die door de paus wordt toegekend op basis van een speciale verdienste. In Tongeren speelde zeker mee dat de kerk een populair bedevaartsoord was. De Onze-Lieve-Vrouwekerk werd een basiliek op 20 februari 1931 door een erkenning van paus Pius XI.

Er zijn bronnen die beweren dat de kerk groeide uit een kapel die door Sint-Maternus werd opgericht in de vroege vierde eeuw. De archeologische opgravingen van de laatste jaren spreken dit vermoeden tegen. De oudste restanten die men op die plaats terugvond, waren afkomstig van Romeinse paalwoningen uit de eerste en tweede eeuw. Het eerste stenen gebouw op de site zou een Romeins badhuis zijn uit de derde eeuw. Evenwel werden bij recente opgravingen in 2008 restanten gevonden van een Romeinse basilica met apsis uit de vierde eeuw. Deze ruimte werd met zekerheid gebruikt als 'gebedsruimte'. Dit was de periode dat Servatius als Servatio Tungrorum episcopus geboekt staat op de aanwezigheidslijst van de concilie's van Keulen (346) en Rimini (359), wat dus spoort met de overlevering dat bisschop Servatius de Tongerse kerk liet bouwen. Op basis van deze basilica werden zeven kerken gebouwd of verbouwd. Maar het huidige dienstaltaar van de O.-L.-Vrouw Geboortebasiliek staat nog boven de apsis met priesterbank uit de periode van Servatius. Archeologen beschrijven in de apsis ook het bestaan van een 'mysterieus monumentje' dat vele eeuwen vereerd is gebleven.

Onze Lieve Vrouw Oorzaak onzer Blijdschap

De volgende kerk die op de plaats werd teruggevonden was gebouwd in het midden van de zesde eeuw. Dit was een zeer eenvoudig, eenbeukig gebouw dat aangehecht werd aan de reeds bestaande Romeinse apsis apsis aan de oostzijde van het gebouw. De daar op volgende kerk die men terugvond was negende-eeuws. Dit was vermoedelijk de eerste kapittelkerk. Rond deze kerk werd een muur gebouwd ter bescherming tegen plundertochten. Rond 1100 wordt dan een nieuwe kerk in romaanse stijl gebouwd. Tegelijk bouwt men ook een nieuwe, grotere muur die de belangrijkste gebouwen in het centrum van de stad ommuurde, omdat de conflicten in de regio een hoogtepunt bereikten. De prins-bisschop van Luik vocht met de graaf van Loon, de hertog van Brabant en de Franse koning zware gevechten uit. Tongeren lag in het midden van de frontlijn van dit conflict.

Met de bouw van de huidige, gotische kerk startte men in 1240 nadat de romaanse kerk afbrandde als gevolg van de voormelde conflicten. De bouw van de kerk zelf duurde tot 1536. De toren begon men pas te bouwen in 1442. Ze werd voltooid in 1541, hoewel de spits pas in 1544 werd afgewerkt. De kerk wordt gezien als een hoogtepunt van de Maasgotiek.

De toren en de kerk hebben echter tal van rampen meegemaakt. In 1598 brandde de toren voor het eerst uit. Maar vooral de Grote Brand van Tongeren in 1677 had catastrofale gevolgen. Meermaals zijn de kerk en de toren - inzonderheid de spits - opnieuw ontworpen of geconstrueerd, hetzij omdat er niet voldoende geld was om het ontwerp te verwezenlijken, hetzij omdat de constructie nog maar eens door een storm of brand werd vernield. Uiteindelijk is er geen échte spits op de toren gekomen, omdat er gewoonweg geen geld meer was om de zoveelste herstelling te betalen. Vandaar ook het zware, bombastische uiterlijk van de basiliek. De toren meet vandaag 55,55 meter.[1]

Tussen 1999 en 2008 werden archeologische opgravingen uitgevoerd en de basiliek volledig onderkelderd. Hierbij kwamen talrijke vondsten, van belang voor de geschiedenis van de kerk en van Tongeren, aan het licht. De Romeinse kerk van Servatius, samen met talrijke Romeinse overblijfselen zijn thans, naast de rijke kerkschat, in het Teseum van de basilieksite te bezoeken.

• 194 foto's op www.kerkeninvlaanderen.be
• De archeologische opgravingen in de Basiliek
• De Erfgoedcel Haspengouw, de organisatie die belast is met het erfgoed en het erfgoedbeleid in de regio

Zie de categorie Onze-Lieve-Vrouwebasiliek, Tongeren van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.