Prins-bisschop

Prins-bisschoppen kwamen voor in Engeland, Macedonië, Polen, Andorra en Montenegro, telkens waar een plaatselijke bisschop door het strategisch belang van zijn stad een grote macht had weten te verwerven. Het ging hier dus min of meer om toeval. De term prins-bisschop wordt vooral gebruikt door historici, de bisschoppen zelf voerden meestal andere titels.

De laatste heersende prins-bisschop was die van Montenegro, tot het land in 1860 een gewoon vorstendom werd. In Montenegro regeerde een bisschop van de Servisch-orthodoxe Kerk als vorst-bisschop en vazal van de Turkse sultan. De titel en waardigheid waren erfelijk binnen de familie Njegosh en de (ongehuwde) bisschoppen werden opgevolgd door hun neven. Sinds bisschoppen geen wereldlijk gezag meer bekleden, wordt de titel alleen nog in een historische context gebruikt.

In het Heilige Roomse Rijk daarentegen vormden een vijftigtal prinsbisdommen een onderdeel van de rijksorganisatie (naast vele honderden andere vorstendommen). In 1220 werden de prins-bisschoppen vrijwel zelfstandig door het verdrag dat zij sloten met keizer Frederik II: de Confoederatio cum principibus ecclesiasticis. Tijdens de Reformatie werd een aantal prinsbisdommen geseculariseerd en omgezet in wereldlijke vorstendommen. De laatste prinsbisdommen verdwenen ten slotte bij de Reichsdeputationshauptschluss van 1803. De belangrijkste geestelijke vorsten waren de aartsbisschoppen van Mainz, Trier en Keulen, die tevens keurvorst waren.

In de Nederlanden bestond tot 1526 het prinsbisdom Utrecht, tot 1795 het prinsbisdom Luik en het prinsbisdom Kamerijk. In 1672 werd de Republiek onder andere aangevallen door de keurvorst-aartsbisschop van Keulen en de prins-bisschop van Münster. De laatste was Bernhard von Galen van Münster, die in Groningen als Bommen Berend bekendstaat.

Een minder belangrijke variant van de prins-bisschop was de prins-abt zoals die van het abdijvorstendom Stavelot-Malmedy (dat vaak in personele unie verbonden was met het prinsbisdom Luik) en het abdijvorstendom Thorn.

In Frankrijk bekleedden de bisschoppen traditioneel geen wereldlijke macht, tenzij dan in de gebieden die veroverd waren op het Heilige Roomse Rijk. Wel waren er zes bisschoppen die van ambtswege een adellijke titel droegen en daardoor behoorden tot de pairs van Frankrijk. De pairie ontstond in de 12e eeuw. In 1216 werd het aantal pairs vastgesteld op 9: 6 geestelijke en 3 wereldlijke. Hoewel het aantal wereldlijke pairs sterk varieerde, bleef het aantal geestelijke pairs altijd stabiel. Aangezien Sint-Remigius in 496 Clovis gekroond had tot eerste koning van Frankrijk, kreeg de aartsbisschop van Reims de eerste plaats onder de pairs. De andere geestelijke pairs speelden ook een rol in de kroningsceremonie. In 1674 benoemde Lodewijk XIV de aartsbisschop van Parijs tot hertog van Saint-Cloud, die daarmee de zevende geestelijke pair werd.

Wapen	Naam	Adellijke titel	Lokale na(a)me(n)	Taak bij de kroning
	Aartsbisschop van Reims	Hertog	Archevêque-duc de Reims	Hij zalft en kroont de Koning.
	Bisschop van Laon		Évêque-duc de Laon	Hij draagt de Heilige Ampul met de gewijde olie om de Koning mee te zalven.
	Bisschop van Langres		Évêque-duc de Langres	Hij draagt de scepter van de Koning. Hij is de enige die niet onder de kerkprovincie Reims valt.
	Bisschop van Beauvais	Graaf	Évêque-comte de Beauvais	Hij draagt de mantel van de Koning.
	Bisschop van Châlons		Évêque-comte de Châlons	Hij draagt de ring van de Koning.
	Bisschop van Noyon		Évêque-comte de Noyon	Hij draagt de gordel van de Koning.
	Aartsbisschop van Parijs, hertog van Saint-Cloud	Hertog (sinds 1674)	Archevêque de Paris, duc de Saint-Cloud	Geen.

• Rogier, L.J. (1949) Geschiedenis van het katholicisme in Noord-Nederland in de 16de en 17de eeuw, I p. 514-530 en II p. 409-415
• Buntinx, J. (1950) 'De geestelijke vorsten' in: Algemene geschiedenis der Nederlanden, II p. 146-152