Nooit meer slapen (roman)

Alfred Issendorf is een 25-jarige student geologie die een expeditie naar Noors Lapland (Finnmarken) onderneemt voor zijn promotieonderzoek. Doel van het onderzoek en zijn voettocht is om de hypothese van zijn promotor, professor Sibbelee, te bewijzen, die inhoudt dat de ronde gaten die ter plekke overal in de bodem te vinden zijn, veroorzaakt zijn door meteorietinslagen. De persoonlijke motivatie van Alfred ligt in het verlangen met een ontdekking zijn overleden vader, een bioloog, te overtreffen.

Alfred bezoekt de 84-jarige professor Ørnulf Nummedal van het geologisch instituut te Oslo omdat luchtfoto's van het gebied dat hij gaat onderzoeken voor hem klaar zouden liggen. Hoewel Alfred bij hem is aanbevolen door zijn promotor Sibbelee, weet Nummedal, die Alfred in het Duits te woord staat, nergens van. Bovendien herinnert Nummedal zich de dertig jaar jongere Sibbelee vooral als iemand die het lang geleden met hem oneens was. Nummedal wijst erop dat Nederland voor geologisch onderzoek te klein is, waarop Alfred tegenwerpt dat de bodem gevarieerd is. 'Dat verbeeldt men zich bij u, omdat er op iedere vierkante meter een geoloog staat met een microscoop.' Nummedal meent dat in Nederland nog eens alle zandkorrels geteld zullen worden, maar dat is geen wetenschap meer: 'Wetenschap is de titanische poging van het menselijk intellect zich uit zijn kosmische isolement te verlossen door te begrijpen!' De luchtfoto's zouden bij de geologische dienst in Trondheim zijn. Wel neemt de vrijwel blinde professor Alfred mee op excursie langs lokale geologische verschijnselen, en ook moet hij absoluut de Noorse specialiteit gravlaks proeven. De geologische verschijnselen hebben niets met zijn onderzoek te maken en de gravlaks is helaas uitverkocht. Alfred verneemt van Nummedal, die zich laat ontvallen niet te begrijpen wat Nederlanders met hun kleigrond in de geologie te zoeken hebben, dat Sibbelee in zijn jonge jaren heeft geprobeerd een theorie van Nummedal te ontkrachten.

Bij de geologische dienst blijkt men midden in een verhuizing naar een gloednieuw pand. Er moeten wel ergens luchtfoto's opgeslagen liggen, maar iedereen is druk met de verhuizing, en niemand zou kunnen zeggen welke luchtfoto's waar te vinden zijn. Zijn mededeling door professor Nummedal gestuurd te zijn maakt geen indruk: Nummedal is een oude man die niet meer serieus wordt genomen. Alfred reist zonder luchtfoto's door naar het expeditiegebied.

Daar voegt hij zich bij zijn drie Noorse expeditiegenoten, eveneens promovendi, van wie hij er een, Arne Jordal, al kent van een eerdere expeditie. Deze zoon van een rijke vader legt zichzelf materiële beperkingen op. Qvigstadt en Mikkelsen zijn oudere, goed uitgeruste en zelfbewuste figuren. De expeditie is een lange voettocht over de Laplandse toendra, een heide- en moerasachtig gebied met grote hoogteverschillen. Alfred merkt dat hij zijn collega's nauwelijks kan bijhouden door gebrek aan training, en de altijd aanwezige muggen houden hem uit de slaap. Zonder luchtfoto's kan hij de gaten die hij moet onderzoeken niet eens vinden. Als Arne van zijn onderzoeksonderwerp hoort, schrikt hij: dat is die idiote hypothese waar Sibbelee al twintig jaar de risee van de geologie mee is. Nu voelt Alfred zich totaal belachelijk.

Wanneer Mikkelsen de luchtfoto’s in zijn bezit blijkt te hebben, wakkert deze constatering niet alleen Alfreds gevoelens van onzekerheid aan, maar ook diens achterdocht. Hij vraagt zich af of Nummedal zijn onderzoek soms met opzet probeert te dwarsbomen. Mikkelsen laat hem de luchtfoto's zien, en daarop ziet Alfred meteen dat er voor meteorietinslagen geen enkele aanwijzing te vinden is. Hij kan het wel opgeven. Hij realiseert zich dat geoloog-worden hem eigenlijk helemaal niet interesseert: het is niet zijn eigen droom, maar die van zijn moeder, die hij verafschuwt.

Het gezelschap splitst zich en Alfred gaat alleen met Arne verder. Na onenigheid over de te volgen richting raakt hij Arne kwijt. Als ook zijn kompas in een rotsspleet valt, weet Alfred niet waar hij is of naartoe moet om Arne terug te vinden. Dan merkt hij dat het hem toch lukt zijn weg te vinden, vooruit te komen en in leven te blijven, door vis te vangen en rauw op te eten. Zijn zelfvertrouwen keert terug. Later vindt hij Arne inderdaad, maar die blijkt verongelukt. Kennelijk uitgegleden, heeft hij in een ravijn de dood gevonden.

Alfred gaat te voet terug naar de bewoonde wereld, waar hij totaal uitgeput aankomt, om Arnes lichaam te laten ophalen. Terug in de bus ziet hij een lichtflits en hoort een harde klap. Het is de inslag van een meteoriet, maar hij heeft er geen enkele belangstelling voor. Wanneer Alfred thuis is heeft zijn moeder een verrassing voor hem: een stel manchetknopen, gemaakt uit een doorgesneden meteoriet, een cadeau dat Alfreds vader hem voor zijn zevende verjaardag had willen geven.

In juli-augustus 1960 woonde Hermans in Stockholm het negentiende Internationaal Geografisch Congres bij en daaraan voorafgaand in Abisko (Noord-Zweden) een aardrijkskundig symposium over 'glaciale morfologie en periglaciale processen'.[3] Op dit congres maakte hij kennis met de vier jaar jongere Torbjørn Fjellang (op wie Alfreds gids Arne Jordahl is gebaseerd), met wie hij een kamer deelde.

In juli en augustus 1961 trok Hermans met onder meer Fjellang op studiereis door Finnmark in Noorwegen. Deze tocht vormt de basis voor de roman. Op 8 juli kwamen Hermans en Fjellang aan in Skoganvarre, waar hun twee reisgenoten Harald Skålvoll (die model stond voor Qvigstadt) en Per Akselsen (Mikkelsen) al enkele dagen verbleven. Skålvoll en Tjellang hadden deze tocht samen al eerder gemaakt, terwijl Akselsen, die geologie studeerde, de assistent van Skålvoll was.[4] Het viertal maakte drie tochten. De langste, aldus Fjellang, 'was van 8 tot 18 juli van Skoganvarre via het Lievnasjavrre (Lievnas-meer), de Vuorje en de Rævokløften naar Ravnastua en Assebakte, en vervolgens over het water naar Karasjok. Een afstand van ongeveer honderdvijftig kilometer. Per dag liepen we gemiddeld vijftien kilometer met zware bepakking: rugzakken, slaapzakken, tent, voedsel en instrumenten. Later liepen we nog vijf dagen in het Kautokeino-district en tot slot nog vier dagen in het Solovomi-gebied ten zuiden van Alta.'[5] Hermans had aanvankelijk moeite de anderen bij te houden: 'Het was duidelijk dat hij niet gewend was om in deze terreinomstandigheden te lopen met zware bepakking,' aldus Skålvoll. 'Bij het oversteken van een van de riviertjes is hij zelfs gevallen, maar gelukkig raakte hij niet gewond.'[6] Net als in de roman bestond het gezelschap ook in werkelijkheid uit twee duo's: Fjellang en Hermans beklommen de Vuorje, de andere twee niet. Wel bezochten ze alle vier de Rævo-kløften (het kloofdal uit hoofdstuk 34 van de roman), terwijl in de roman Alfred en Arne zich dan al van Qvigstadt en Mikkelsen afgesplitst hebben.[4] Tijdens de expeditie beschikte Skålvoll over luchtfoto's, hem ter beschikking gesteld door de Noorse Geologische Dienst te Trondheim, de Norges Geologiske Undersøkelse (NGU). De directeur heette Hvalheim (in de roman Hvalbiff).[7]

Noorwegen, Finnmark - Karasjok waar Hermans in 1961 de tocht uit de roman maakte

Na deze drie tochten, waarbij het veldwerk glaciale afzettingen en glaciale erosie tot onderwerp had, trok Hermans in zijn eentje nog verder, vermoedelijk naar de Noordkaap en dan via Bergen en het bergachtige zuiden naar Asker.[8] Hij meldde zich halverwege augustus weer bij Fjellang thuis. De beschrijving van de tochten in de roman, zoals de muggen, beantwoordt volgens Fjellang in hoge mate aan de werkelijkheid. Ook het Noorse meisje Inger-Marie dat voor Alfred het dagboek van Arne vertaalt is niet verzonnen.[9]

Tijdens het Zweedse congres uit 1960 maakte Hermans ook kennis met de Amerikaanse fotograaf en bergbeklimmer Barry C. Bishop, die drie jaar later, in 1963, de Mount Everest zou beklimmen. Na de terugtocht moesten zijn pinken en enkele tenen geamputeerd worden. Bishop stond model voor Brandel die in de roman ter sprake komt.[10]

Ondanks de treffende overeenkomsten is het verhaal dat zich in dit decor afspeelt in essentie verzonnen. In 1974 schreef Hermans aan Fjellang:

Volgens Skålvoll, in wiens herinneringen Hermans voortleeft als een aardige man met veel humor, zijn er in werkelijkheid tijdens de expeditie geen uitgebreide filosofische gesprekken gevoerd zoals in de roman en ook is er geen dode gevallen. Evenmin is er na het vertrek van Hermans een meteoriet ingeslagen in Finnmark.[11]

Het reportagekarakter van de roman blijkt uit de pregnante formuleringen in korte zinnetjes met weinig komma's. Maar beschouwingen over bepaalde onderwerpen zijn in een 'gebruikelijker, meer coherente stijl gesteld', terwijl veel beschrijvingen ironisch zijn. De vele witregels geven vaak, maar lang niet altijd een sprong in het tijdsverloop aan en zijn vergelijkbaar met het wisselen van camera-opnames in een film.[14]

Veel beschouwers menen dat Alfreds verslag een nauwgezette registratie is. Volgens essayist J. Fontijn is er sprake van 'een exactheid die "wetenschappelijk" aandoet':

Van dergelijke exactheid is volgens onderzoeker G.F.H. Raat geen sprake, want hij meent dat 'de noterende stijl' een imitatie is van het registrerend bewustzijn:

De scherpe waarneming door de ik-verteller is op twee manieren te verklaren. Ten eerste is Alfred 'geoefend in het zorgvuldig observeren van zijn werkelijkheid, inclusief de plaats die hij daarin inneemt.' Ten tweede is hij 'zeer egocentrisch', want hij streeft fanatiek een doel na en onderwerpt zijn doen en laten 'steeds weer aan een meedogenloze analyse', een gewoonte die nog wordt versterkt 'door de angst inferieur te zijn aan zijn tochtgenoten'.[17] Raat ziet een verband tussen deze observatiewijze en andere eigenschappen van de hoofdpersoon. Alfred doet van moment tot moment verslag, is sterk op zichzelf geconcentreerd en 'inspecteert zichzelf doorlopend, in het kader van zijn speurtocht naar wie hij is en kan zijn. Zijn geologische onderzoek is in feite zelfonderzoek'.[18] Alfred kijkt bij wijze van spreken voortdurend in de spiegel, een houding die een equivalent vindt in de verteltechniek van de roman: eerste persoon, onvoltooid tegenwoordige tijd. De gelijktijdigheid van ervaren en vertellen 'vertoont een opvallende analogie met de situatie waarin iemand zijn spiegelbeeld gadeslaat.'[19]

Criticus Paul de Wispelaere onderscheidt een dubbele structuur. De eerste structuur is het van moment tot moment registrerende en denkende bewustzijn van Alfred dat zich uit in 'notities, inwendige monologen en gesprekken' en zich ontwikkelt 'naar een onbekende afloop.' De tweede structuur komt voor rekening van de auteur die het geheel overziet en gebruikmaakt van 'anticiperende en terugblikkende elementen, haast onmerkbare suggesties doet meetrillen en een ordening van contrasterende effecten aanbrengt buiten het bewustzijnsverloop van het personage om.'[20] Van deze hechtheid geeft essayist J. Fontijn een voorbeeld. In het begin zegt professor Nummedal tegen Alfred: 'Theorieën heb ik zien gaan en komen als de wilde ganzen en de zwaluwen.' Tegen het slot van de roman, wanneer Alfred doordrongen is van de mislukking van zijn poging om bewijs te vinden voor de theorie van Sibbelee, signaleert Alfred: 'Een troep wilde ganzen vliegt laag over mij heen.' Volgens Fontijn gaat het niet zomaar om een natuurbeschrijving, maar moet deze worden bezien in verband met Nummedals eerdere woorden.[21] Wat op het eerste gezicht lijkt op 'een spannend reisverhaal, blijkt ten slotte een hecht gecomponeerde "klassieke" roman.'[22] In zijn boekje over de roman meent ook August Hans den Boef dat 'het reportagekarakter bij nadere beschouwing van oppervlakkige aard is.'[23]

Ook Hella Haasse sluit zich aan bij de karakterisering dat achter het feitelijke reisverslag van Alfred een organiserende hand verantwoordelijk is voor de hechtheid die bij een roman en niet bij een reisverslag hoort.[24] Dit bewustzijn manifesteert zich eenmaal 'op zeer expliciete wijze, als hij de leek aanraadt zelf maar op te zoeken wat schisteus gesteente is.'[25] Ook volgens Raat komt deze passage niet voor Alfreds rekening.[26]

Eenmaal wordt het perspectief van Alfred doorbroken, namelijk wanneer het meisje Inger-Marie de Noorse notities van Arne voor Alfred vertaalt. 'Het boekje van Arne stelt de lezer, opgesloten in Alfreds wereld, in staat de hoofdpersoon te zien door de ogen van een ander.'[27] Raat noemt dit dagboekje het enige 'corrigerend perspectief' op Alfreds visie.[28] Naast deze correctie, die erop neerkomt 'dat Arne een veel positiever beeld van Alfred had dan deze zelf verwachtte', signaleert Den Boef ook nog de brief aan Alfred van zijn moeder als doorbreking van het perspectief.[29]

Met het tijdsverloop als uitgangspunt ziet Haasse een drievoudige structuur: behalve de reisreportage zijn er Alfreds herinneringen, die de gegevens verschaffen dat het grondpatroon van zijn leven duidelijk maakt, en nog een derde vorm van bewustzijn, namelijk de gemoedstoestand waarin Alfred zich bevindt als hij Arne kwijt is en geheel op zichzelf is aangewezen.[24]

Haasse acht de hoofdpersoon Alfred Issendorf, 'zijn naam zegt het al', 'te dorps' voor zijn taak en daarom 'niet opgewassen tegen de listen en lagen van de Natuur'.[40] Hij moet vele ontberingen doorstaan en krijgt nauwelijks greep op zijn Noorse collega's en de onherbergzame natuurlijke omgeving. Het ontluisterende slot van deze roman kan als typerend voor Hermans' oeuvre worden gezien. Ook op een dieper liggend niveau past het werk binnen de algemene thematiek van Hermans' werk: uiteindelijk blijkt de mens niet in staat om de wereld echt te kennen.

De drie stadia in de ontwikkeling der mensheid

Hoofdstuk 7 bevat een belangrijke passage voor de psychologische interpretatie van de roman, namelijk Alfreds theorie over de drie stadia waarin de ontwikkeling van de mensheid te verdelen is.

	Als je mij vraagt zijn er drie belangrijke stadia in de geschiedenis van de mens. In het eerste kende hij zijn eigen spiegelbeeld niet, evenmin als een dier dat kent. (...) Tweede stadium: Narcissus ontdekt het spiegelbeeld. Niet Prometheus die het vuur ontdekte is de grootste geleerde van de Oudheid, maar Narcissus. Voor het eerst ziet 'ik' zich 'zelf'. (...) Het derde stadium begint met de uitvinding van de fotografie. Hoe dikwijls gebeurt het dat er een pasfoto van ons gemaakt wordt waarvan wij evenveel houden als van ons spiegelbeeld? Hoogst zelden! Voordien, als iemand zijn portret liet schilderen en het beviel hem niet, kon hij de schuld aan de schilder geven. Maar de camera, weten wij, kan niet liegen. (...) Dat is het derde stadium: het voordien vrij zeldzame twijfelen aan zichzelf, laait op tot radeloosheid. De psychologie komt tot bloei.[41]
— Alfred Issendorf

Alfred begint in het derde stadium en bereikt het tweede als hij Arne kwijtraakt, zijn fototoestel is dan net onklaar geraakt. Er is weer sprake van een symmetrische verhouding tussen het ik en het zelf. Wanneer hij ook zijn kompas en daarmee het spiegeltje kwijtraakt, bevindt hij zich in het eerste stadium: zijn omstandigheden zijn primitief als die van de eerste mensen, hij piekert minder en komt voor het eerst in harmonie met de natuur. Hij baadt nu in 'liefderijk water' waar aan het begin de douche 'een harde borstel van water' was.[42]

In februari 1966 verscheen de eerste druk van de roman bij uitgeverij De Bezige Bij als Literaire Reuzenpocket 173 met een omslag van Leendert Stofbergen, in een oplage van 19.400 gebrocheerde en 490 gebonden exemplaren (JS 229).[45] reeds de tweede druk van juni dat jaar bevat varianten (JS 230). Vanaf de zesde druk (1969, JS 234) gebruikte Stofbergen voor het omslag een door Hermans gemaakte foto, waarop een grote steen in een kaal landschap en een reiziger met rugzak te zien is. De elfde druk (JS 239), verschenen juli 1973, is op tal van plaatsen herzien. In de vijftiende, uitgebreide druk (1979, JS 244) bracht de auteur nog veel meer wijzigingen aan. Ook veranderde het omslag, waarvoor nu een door de auteur gemaakte foto van een door smeltijs veroorzaakte beek met kiezels werd gebruikt. De vijfentwintigste druk uit februari 1993 is de laatste tijdens het leven van de auteur verschenen druk (JS 253) en bevat 'tientallen nieuwe correcties'.[46]

Bij de publicatie in 1966 oefenden enkele besprekers, onder wie Adriaan Morriën, kritiek uit op de opbouw van de roman. Zij zagen de dood van Arne aan voor de climax van de roman en beschouwden het vervolg als overbodig. Volgens onderzoeker Den Boef zijn daar argumenten tegen aan te voeren. Zo zou deze kritiek de cyclische structuur van de roman miskennen: juist het vervolg wijst uit dat Alfred er niet in geslaagd is te ontsnappen uit het gezin. Wanneer de roman met de dood van Arne zou eindigen, zou het boek veel meer de gedaante van een avonturenroman gekregen hebben. De roman gaat in Den Boefs optiek dan ook niet zozeer over een mislukte geoloog, maar over 'iemand die uiteindelijk de geologie als zodanig niet meer belangrijk vindt'.[47] Ten slotte wijst hij nog op de hechte wijze waarop het gedeelte na de dood van Arne met motieven en verwijzingen met de rest van de roman samenhangt.[48] Binnen enkele jaren werd de roman in brede kring als een meesterwerk beschouwd.[47]

Vijverbergprijs

In maart 1967 kende de Jan Campertstichting Hermans de Vijverbergprijs van ƒ 2500 toe voor Nooit meer slapen. Hermans reageerde per brief:

	Wilt u zo goed zijn dit bedragje even over te schrijven op postgiro 100200 ten name van Eten voor India? Dit bespaart mij een hoop rompslomp en vrijwaart, mogelijkerwijs, een of twee leden van uw jury voor een slecht geweten. Ik dank u voor de te nemen moeite. Ik zal een roman over u schrijven onder de titel "Wel te rusten". Met vriendelijke groet,[49]
— Willem Frederik Hermans

Van de roman zijn vertalingen verschenen in de volgende talen:

• Chinees (Nan yi rushui, 2011, vertaler Guoliang Guo)
• Duits (Nie mehr schlafen, 1982, vertaler Rosemarie Still, en 2002, vertaler Waltraud Hüsmert)
• Engels (Beyond Sleep, 2006, vertaler Ina Rilke)
• Estisch (Igavene uni, 2004, vertaler Kerti Tergem)[50]
• Frans (Ne plus jamais dormir, 2009, vertaler Daniel Cunin)
• Hebreeuws (Lo lisjon le-olam, 2011, vertaler Ran HaCohen)
• Hongaars (Soha többé alvás, 2007, vertaler Krisztina Törő)
• Italiaans (Alla fine del sonno, 2014, vertaler Claudia Di Palermo)
• Noors (Aldri sove mer, 1992, vertaler Eva Paasche)
• Sloveens (Nikoli vec spati, 2002, vertaler Mateja Seliškar)
• Spaans (No dormir nunca más, 2010, vertaler Catalina Ginard Féron)
• Tsjechisch (Už nikdy spánek, 2011, vertaler Magda de Bruin-Hüblová)
• Zweeds (Aldrig mera sova, 1968, vertaler Brita Dahlman)

De Zweedse vertaling was aanleiding voor de criticus Rolf Yrlid om zich af te vragen of de Nobelprijs voor de literatuur naar Nederland zou gaan. De Duitse vertaling van 1982 werd door criticus Joseph Quack omschreven als niet alleen vol met 'fonkelende observaties', maar 'voor alles een spannend verhaal'.[51]

Op 27 januari 2016 ging de Engelstalige verfilming van het boek in première onder de titel Beyond Sleep, in een regie van Boudewijn Koole en met Reinout Scholten van Aschat in de hoofdrol.[52] De première op het Filmfestival van Rotterdam, waar Beyond Sleep de openingsfilm was, werd bijgewoond door koningin Máxima.[53] De andere rollen in de film worden gespeeld door Pål Sverre Hagen, Thorbjørn Harr en Anders Baasmo Christiansen.[54] NRC Handelsblad noemde de wereldpremière '[d]e aangenaamste verrassing van de avond' en typeerde de film als 'een autistische trip' en een 'verrassend goede Hermans-verfilming'.[55] HP/De Tijd sprak van 'de beste IFFR-openingsfilm in jaren' en waardeerde de film met vier uit maximaal vijf sterren. Het slot is volgens het blad 'van een ontroerende eenvoud'.[56] Screendaily, de webversie van het Engelstalige filmblad Screen International, meende dat de commerciële kansen van de film kleiner werden omdat de adaptatie 'dials down the droll humour of the book in favour of a nervy sense of building dread', maar vond ook dat 'the impassive beauty of the mountainous Norwegian backdrop' ten volle werd uitgebuit en dat het geluidsontwerp 'really crucial' was.[57]

Twee weken later verschenen de dagbladrecensies. Eric le Duc sprak in De Telegraaf van een mislukking, omdat het boek nauwelijks te verfilmen zou zijn: 'waar het rijke meesterwerk van Hermans uitblinkt in trefzekere beschrijvingskunst, intellectuele beschouwingen en scherpe humor, serveert Koole een strooptrage en saaie zielequeeste.' De regisseur bedient zich vooral van een 'fantasieloze monologue intérieur', met als resultaat een, in weerwil van de titel, slaapverwekkende film.[58] Precies tegenovergesteld was het oordeel van Berend Jan Bockting in de Volkskrant, die sprak van ondanks een 'stroeve start, een geslaagd, invoelbaar en op enkele momenten zelfs meeslepend portret van een verwarde en verdwaalde ziel'. De film komt op gang 'als de zoemende muggen meer en meer de geluidsband kapen' en de Noren niet langer worden ondertiteld, zodat de niet-Noorse kijker rechtstreeks met Alfreds positie wordt geconfronteerd. Daardoor wordt het toenemende wantrouwen en de door het voortdurende geluid van 'borrelend water en getik van secondewijzers' begeleide gedachtenstroom van de in zichzelf pratende hoofdpersoon alsmaar 'organischer en vanzelfsprekender'. 'Fraai zijn de wandelscènes met dat hoofd in close-up, dat van zo dichtbij gefilmd als het ware op en neer danst.' Hoofdrolspeler Scholten van Aschat 'bewijst een film te kunnen dragen.'[59]

• Nooit meer slapen werd in 2007 als nummer 6 opgenomen in de lijst van beste Nederlandstalige boeken aller tijden;
• De in 2010 verschenen audio-versie van Nooit meer slapen wordt voorgelezen door Ruprecht Hermans, zoon van W.F Hermans.
• Sinds 2014 zendt de VPRO onder de titel Nooit meer slapen op weekdagen een cultureel radioprogramma uit.

• An. (1994). 'Laplandiana.' Hermans-magazine, Nooit meer slapen-nummer, december 1994, p. 4-5.
• An. (1994). 'Nooit meer slapen - van dag tot dag.' Hermans-magazine, Nooit meer slapen-nummer, december 1994, p. 7-8.
• Baartse, Dirk en Bob Polak (1994). 'Torbjørn Fjellang: "Bijna verloren Wim en ik elkaar toen uit het oog."' Hermans-magazine, Nooit meer slapen-nummer, december 1994, p. 10-11.
• Baartse, Dirk (1995). 'Harald Skålvoll: "Hermans had moeite om ons bij te houden."' Hermans-magazine, maart 1995, p. 5-56.
• Brems, Hugo (2006). Altijd weer vogels die nesten beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945-2005. Deel 1 van A.J. Gelderblom en A.M. Musschoot (hoofdredactie), Geschiedenis van de Nederlandse literatuur. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker.
• Fontijn, J (1970). 'Nooit meer slapen of naar het middelpunt der aarde.' Tirade 14, 1970, p. 474-491.
• Fontijn, J. (1973). 'Willem Frederik Herman: Verleden, heden en toekomst.' In: Kees Fens, H.U. Jessurun d'Oliveira en J.J. Oversteegen, Literair lustrum 2. Een overzicht van vijf jaar Nederlandse literatuur 1966-1971. Amsterdam: Athenaeum - Polak & Van Gennep, 165-176.
• Haasse, Hella S. (1971). 'Doodijs en hemelsteen.' Oorspronkelijk in Hermans-nummer van tijdschrift Raster, 1971. Herdrukt in: Hella S. Haasse, Lezen achter de letters, Querido, Amsterdam, 2000, 153-182.
• Huygens ING (2011). Tekstgeschiedenis en tekstbezorging Nooit meer slapen (1966)
• Janssen, Frans A. en Sonja van Stek (2005). Bibliografische beschrijving van alle drukken van Nooit meer slapen. Frans A. Janssen en Sonja van Stek, Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans. Tweede, herziene en uitgebreide versie in samenwerking met Peter Kegel, Willem Frederik Hermans Instituut, 2005, 122-134.
• Raat, G.F.H. (1989). "Alfred en zijn spiegelbeeld. Over de vertelsituatie in Nooit meer slapen". In: Wilbert Smulders (red.), Verboden toegang. Essays over het werk van Willem Frederik Hermans gevolgd door een vraaggesprek met de schrijver. De Bezige Bij, Amsterdam 1989, p. 204-228.
• Valk, Arno van der (2002). Hermans: Het grootste gelijk buiten Nederland, Soesterberg: Uitgeverij Aspekt. ISBN 905911048X

• Nooit meer slapen op BoekMeter.nl
• Record meteorite hit Norway, Aftenposten, 9 sep 2006

Wikiquote heeft een of meer citaten van of over Nooit meer slapen.