Lijst van schilderijen van Jheronimus Bosch
Deze Lijst van schilderijen van Jheronimus Bosch geeft een overzicht van alle schilderijen, die in verband worden gebracht met de Nederlandse schilder Jheronimus Bosch.
Problematiek
Het onderzoek naar het oeuvre van Jheronimus Bosch vindt al sinds het einde van de 19e eeuw plaats. Ludwig Baldass deed in 1917 een eerste poging alle werken van Bosch in chronologische volgorde te zetten,[1] in 1937 gevolgd door Charles de Tolnay. Deze pioniers moesten het echter doen met vage stilistische kenmerken en kwamen niet verder dan het oeuvre van Bosch in te delen in "vroeg", "midden" en "laat" werk. Bovendien werd er, ondanks aanwijzingen van Felipe de Guevara, nauwelijks onderscheid gemaakt tussen authentiek werk van Bosch en dat van navolgers of leerlingen c.q. assistenten. Tegenwoordig wordt dit iets vergemakkelijkt door moderne technieken, zoals infraroodreflectografie en dendrochronologisch onderzoek.
Infraroodreflectografie
 Driekoningen-drieluik, detail middenpaneel, foto in gewoon licht. |
 Idem, foto in infrarood licht. |
Aan elk schilderij van Bosch ligt een ondertekening ten grondslag. In de meeste gevallen gaat de ondertekening schuil onder één of meerdere verflagen en is deze alleen zichtbaar door middel van infrarode straling. Het karakter van de ondertekening kan uitsluitsel geven over de authenticiteit van een werk. Zo bestaat de ondertekening van de Verzoeking van de heilige Antonius in het Noordbrabants Museum uit allemaal kleine puntjes, die verkregen zijn door middel van een traceerkarton. Bij deze techniek wordt eerst een model op karton gemaakt, waarbij de lijnen worden doorgeprikt. Dit karton wordt vervolgens op het paneel gelegd, waarna koolzuurhoudend stof door de gaatjes wordt gestoven en er zo een gestippelde ondertekening ontstaat. Dit wijst erop dat het hier niet om een originele compositie gaat, maar om het werk van een assistent of een kopiist.[2] Bovendien wijkt de ondertekening in deze gevallen ook vrijwel niet af van het uiteindelijke schilderij.
De ondertekening kan echter ook met de hand aangebracht zijn en in meer of mindere mate afwijken van het bovenliggende schilderij. Zo laat de ondertekening van het middenpaneel van het Driekoningen-drieluik zien dat de schilder aanvankelijk drie herders had willen afbeelden in plaats van twee. Hieruit is af te leiden dat de schilder nog volop bezig was wijzigingen in de compositie aan te brengen om tot het beoogde resultaat te komen. Dit wijst op een originele compositie door Bosch zelf.
Dendrochronologie
Dendrochronologisch onderzoek heeft vanaf eind jaren ’60 een belangrijke bijdrage geleverd aan zowel de toeschrijving als de datering van het oeuvre van Bosch. Bosch schilderde vrijwel uitsluitend op eikenhouten panelen. Via dendrochonologisch onderzoek kan men het jaartal van de laatste jaarring van zo’n paneel vaststellen. Dit jaartal komt echter niet overeen met het jaar dat de boom geveld werd. Bij de bewerking van eikenhouten panelen werd het zachte hout, het zogenaamde spinthout, weggesneden. Dit spinthout bedraagt gemiddeld 9 tot 15 jaarringen. Bovendien moest het hout voor het beschilderd kon worden minstens 2 jaar drogen. Is de laatste jaarring die gevonden is op een paneel dus die van 1500, dan kon het paneel op zijn vroegst dus pas tussen 1511 en 1517 beschilderd zijn.[3]
| Legenda | |
|---|---|
 | Door Friedländer aan Bosch toegeschreven |
 | Door Friedländer als omstreden origineel gezien |
 | Door De Tolnay aan Bosch toegeschreven |
 | Door De Tolnay als omstreden origineel gezien |
 | Door Unverfehrt aan Bosch toegeschreven |
 | Door Marijnissen aan Bosch toegeschreven |
 | Door Marijnissen als omstreden origineel gezien |
 | Door Koldeweij, Vandenbroeck en Vermet aan Bosch toegeschreven |
 | Door Koldeweij, Vandenbroeck en Vermet als omstreden origineel gezien |
Op basis van dit dendrochronologisch onderzoek is de volgende lijst samen te stellen. Om bevooroordeeldheid uit te sluiten is hier ook werk van navolgers en dat van kopiisten in opgenomen.
Bronnen
Noten
|