Kasteel de Haar

Hoe de eerste bebouwing er precies uitzag is niet met zekerheid te zeggen. Vermoedelijk ging het om een versterkte woontoren op een omgracht perceel, gebouwd in de 12e eeuw.

Kasteel De Haar in 1646/1647 getekend door R. Roghman

De oudste vermelding, een akte, dateert van 1391.[2] Destijds kreeg Boekel van de Haar het huis in leen van Hendrik II van Vianen. Het kasteel bestond toen uit niet meer dan een versterkte woontoren. Deze toren was gebouwd op een stroomrug langs een dode arm van de rivier de Rijn. De naam is afgeleid van het Oergermaans *Haru, zandige heuvelrug.[3] In de loop van de jaren breidde het kasteel uit. Door het huwelijk van Yosina van de Haar met Dirk van Zuylen van Harmelen kwam het slot in het jaar 1449 in het bezit van de familie Van Zuylen.

Na herhaalde aanvallen en verwoestingen, onder andere in 1482 tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten[4] door de pro-Bourgondische Kabeljauwen werd het kasteel telkens hersteld en uitgebreid totdat de laatste bewoner overleed. Schade werd ook veroorzaakt in 1674 door een noodweer dat ook onder meer de Domkerk in Utrecht beschadigde.[5]

Ruïne van Kasteel de Haar in april 1887.

Het kasteel en de bijbehorende landerijen en rechten bleef in de katholieke tak van de familie Van Zuylen van Nyevelt, waarvan een deel zich in de Zuidelijke Nederlanden en meer bepaald in Brugge had gevestigd. De laatste Noord-Nederlandse eigenaar, de vrijgezel Anton-Martinus van Zuylen van Nijevelt (1708-1801) duidde als zijn legataris de Brugse burgemeester en Tweede Kamerlid Jean-Jacques van Zuylen van Nyevelt (1752-1846) aan. Hoewel hij en zijn erfgenamen banden bleven behouden met hun Nederlandse bezit, werd het niet opnieuw bewoond en raakte het nog meer in verval. Aan het einde van de 19e eeuw restte er niet meer dan een romantische ruïne.[6]

Kasteel met de entreepartij

Châtelet uit 1910

Kerk bij het Kasteel De Haar

De keuken in het kasteel met het fornuis

In 1890 erfde baron Étienne van Zuylen van Nyevelt van de Haar (1860-1934) de kasteelruïne van zijn vader Gustave van Zuylen (1818-1890). Étienne was op 16 augustus 1887 in Parijs getrouwd met barones Hélène de Rothschild (1863-1947), een erfgename uit de Franse tak van de rijke bankiersfamilie De Rothschild. Mede dankzij haar fortuin had Étienne de middelen om het voorvaderlijk kasteel op een grandioze manier te laten herbouwen.

Voor de herbouw van het kasteel werd de beroemde architect Pierre Cuypers ingeschakeld, die er in nauwe samenwerking met zijn zoon Joseph Cuypers twintig jaar mee bezig was (van 1892 tot 1912). Op 3 juli 1893 vond de ‘voorloopige inwijding’ plaats. De herbouw was toen zover gevorderd dat de vlaggen wapperden vanaf de torenspitsen en ook konden enkele zalen ingericht aan de opdrachtgever getoond worden.[7]

Hoewel de baron en barones nooit van plan waren om het kasteel permanent te gaan bewonen, werd het toch van alle gemakken die aan het einde van de 19e eeuw in Europa leverbaar waren, voorzien. Het kasteel moest zeer comfortabel worden om er in ieder geval in de nazomer, in augustus en september, op grootse wijze gasten te kunnen ontvangen. Voor Nederlandse begrippen was de inrichting van het kasteel met deze moderne snufjes opzienbarend. Er kwam elektrische verlichting met een eigen generator, en centrale verwarming met behulp van een lage-druk-stoom-systeem. Deze installatie is inmiddels internationaal erkend als industrieel monument. De keuken was voor die periode eveneens zeer modern en heeft nog steeds een grote collectie koperen potten en pannen en een enorm fornuis van de firma Drouet van ongeveer zes meter lang, dat met kolen werd gestookt. De tegels in de keuken zijn voorzien van de familiewapens van de families Van de Haar en Van Zuylen; de tegels waren speciaal bij de firma Van Hulst in Harlingen gebakken.

Omstreeks 1911 werd het châtelet verbouwd: er werd een verdieping op een deel van het gebouw geplaatst, als onderkomen voor de oudste zoon Hélin die de volwassen leeftijd had bereikt. Na zijn dood ten gevolge van een noodlottig ongeval in 1912 werd deze ruimte door zijn broer als werkruimte in gebruik genomen. Sinds deze verbouwing zijn er aan het complex geen grote verbouwingen meer uitgevoerd.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog leefde de familie in ballingschap in New York. Vlak na de bevrijding was op het kasteel een militair commissariaat gevestigd die onder meer de terugkeer van vluchtelingen regelde.[8]

Na de oorlog werd de traditie van de 'septemberbewoning' voortgezet. Zo verbleef de kleinzoon van Étienne en Hélène, Thierry van Zuylen van Nyevelt van de Haar, iedere septembermaand met zijn familie en personeel op het kasteel. Het was dan niet toegankelijk voor publiek. De familie verbleef niet in het kasteel zelf, maar in het châtelet. Dit gebouw, dat losstaat van het kasteel, was bij de verbouwing bedoeld als technische ruimte en onderkomen voor het personeel. Desondanks is het rijkelijk versierd in dezelfde stijl als het kasteel. Het is niet toegankelijk voor het publiek, behoudens een eenmalige opening van maart tot en met mei 2015, na een ingrijpende restauratie.[9]

Kasteel De Haar is geen eigendom meer van de familie Van Zuylen. In 2000 werden het kasteel en het direct eromheen gelegen park (55 ha groot) eigendom van Stichting Kasteel De Haar. Het Landgoed Haarzuilens (350 ha) kwam in het bezit van de Vereniging Natuurmonumenten. Alleen het châtelet bleef eigendom van de familie.[10] Wel neemt de familie nog steeds de traditie van septemberbewoning in acht, zij behouden het recht die maand het kasteel te bewonen.

De familie Van Zuylen bleef aanvankelijk eigenaar van de meubel- en kunstcollectie en gaf deze in bruikleen aan de Stichting voor een periode van 30 jaar. Maar na het overlijden van Thierry van Zuylen in 2011 waren zijn dochters van oordeel dat een definitieve regeling te verkiezen was. In 2012 werd een overeenkomst ondertekend waardoor de Stichting Kasteel De Haar eigenaar werd van de volledige kunstcollectie in het kasteel.

De collectie bestaat uit een groot aantal waardevolle objecten en verzamelingen, zoals tapijten, schilderijen, zilverwerk, livreien etc. De waarde van de collectie wordt geschat op ruim 10 miljoen euro.

Stichting Kasteel De Haar kon het overnamebedrag bijeenbrengen door de steun en medewerking van onder meer BankGiro Loterij, Vereniging Rembrandt, VSBfonds, Prins Bernhard Cultuurfonds, K.F. Heinfonds, Mondriaan Fonds, Stichting Nationaal Fonds Kunstbezit, SNS REAAL Fonds, M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting en de Gemeente en Provincie Utrecht. Met de overdracht van de collectie naar de Stichting werd bereikt dat deze integraal behouden blijft binnen het kasteel.