Het verraad van Anne Frank

De chef van het magazijn van Opekta, Willem van Maaren,[2] had een onderzoekende aard. Hij toonde zich nieuwsgierig naar wat er zich in het achterhuis van het Opekta-pakhuis bevond. Hij werd betrapt op kleine diefstallen uit de magazijnen. De 'helpers' van de onderduikers voelden zich nooit zeker over Van Maarens betrouwbaarheid. Victor Kugler, Bep Voskuijl en Johannes Kleiman verdachten hem van het verraad, terwijl Miep Gies en Otto Frank er niet zeker van waren. Tijdens het in 1948 uitgevoerde onderzoek naar het verraad ontkende Van Maaren daarbij betrokken te zijn. Wel gaf hij toe vermoed te hebben dat er in het pand iets aan de hand was. Van Maaren, weinig geliefd in zijn omgeving, had geen Duitse of nazi-sympathieën. Van antisemitisme heeft hij, voor zover bekend, nimmer blijk gegeven. Dat zijn diefstallen de bewoners van het achterhuis en hun 'helpers' achterdochtig én angstig maakten, is begrijpelijk. De 'helpers' konden tijdens het onderzoek in 1948 geen feiten die op verraad wezen, aandragen. De recherche vond dat ook. Na zijn voorwaardelijke invrijheidstelling ging Van Maaren tegen die beslissing in verzet met als gevolg dat hij geheel vrijgesproken werd.

Hij werd tot 1963 met rust gelaten. Toen werd hij opnieuw als verdachte gehoord, nadat Karl Silberbauer was ontdekt in Oostenrijk. Ook dit onderzoek leverde geen ondersteuning voor de aanname dat Van Maaren bij het verraad betrokken zou zijn. Op 4 november 1964 werd het dossier-Van Maaren door de Rijksrecherche gesloten en naar de officier van justitie gestuurd. In de begeleidende brief stond 'dat het onderzoek niet heeft kunnen leiden tot enig concreet resultaat'. Rechercheur A.J. van Helden noemde vervolgens ook nog een vijftal ontlastende factoren:

1. Van Maaren weigerde uit principe steun van de nationaalsocialistisch getinte Winterhulp-Nederland, die het monopolie op liefdadigheid had;
2. Van Maaren kende de ondergedokenen niet zodat de factor rancune ontbrak;
3. Van Maaren zat financieel aan de grond, maar van een (verraad)vergoeding blijkt niets;
4. Van Maaren heeft geholpen delen van Annes dagboek in veiligheid te brengen, terwijl hij het gemakkelijk aan de SD had kunnen geven en
5. Van Maaren werd door ex-verzetsmensen uit zijn buurt niet sympathiek gevonden, maar hij leek hun geen verrader van ondergedoken Joden. Hoewel hij wist van verzetsactiviteiten in zijn buurt, had hij nooit de Duitsers ingelicht.

Toch was niet iedereen van zijn onschuld overtuigd. Zo schreef Kugler nog in 1964 aan Bep Voskuijl over Van Maaren: 'Het is erg genoeg de dood van zeven mensen op het geweten te hebben en schuldig te zijn aan de ellende van drie anderen gedurende bepaalden tijd'. Meer dan tien jaar later schreef Otto Frank in een brief dat Van Maaren niet vervolgd kon worden, 'Aangezien er geen bewijzen zijn.'

Melissa Müller beschuldigt Lena Hartog-van Bladeren van het verraad in haar in 1998 verschenen biografie van Anne Frank. Hartog-van Bladeren was de echtgenote van Lammert Hartog, die van het voorjaar 1944 tot augustus 1944 magazijnknecht bij Opekta, het bedrijf van Otto Frank, was geweest. Hartog-van Bladeren werkte als schoonmaakster op de Prinsengracht 263. Zij ontkende weliswaar tijdens een naoorlogs verhoor dat zij ooit op de Prinsengracht 263 had gewerkt, maar deze getuigenis bleek onjuist. 'Het is zeker dat Lammert Hartog zijn vrouw Lena over de verstopte Joden heeft verteld', schrijft Müller. Volgens Müller maakte Lena zich ernstig zorgen over de veiligheid van haar man en haar zoon Klaas. Voor haar man, omdat hij ergens werkte waar Joden ondergedoken waren, en voor haar zoon die door de verplichte Arbeitseinsatz in de buurt van Berlijn werkte, maar die per 22 augustus 1944 vrijwillig bij de Kriegsmarine diende. Daarom is het volgens Müller aannemelijk dat Hartog-van Bladeren de persoon is geweest die op 4 augustus 1944 de Duitsers belde om de Joden op Prinsengracht 263 aan te geven. Vanwege de geringe kwaliteit van het politieonderzoek in 1947-1948 vermoedt Müller dat Hartog-van Bladeren nooit door de mand is gevallen. Omdat zij in 1963 overleed, kon ze niet meer voor een tweede keer verhoord worden.

Melissa Müller gaat bij haar reconstructie uit van een aantal aannames. Lammert Hartog wist twee weken vóór de inval dat er Joden verborgen waren, maar de bewering 'Het is zeker dat Lammert Hartog zijn vrouw Lena over de verstopte Joden heeft verteld', kan niet bewezen worden. Als zij zo bezorgd zou zijn over het lot van haar man, waarom zou zij dan de SD gebeld hebben op het moment dat haar man daar werkte? Deze wist in elk geval in zijn verhoor door de Politieke Recherche Afdeling te vertellen wat zich bij de inval afspeelde en hij bleef nog een 'dag of drie, vier' daar werken. Daartegenover staat evenwel de verklaring van Kleiman, die de PRA vertelde dat Hartog 'bij de komst van de S.D. zijn jasje al aan had. Hij nam onmiddellijk de benen en wij hebben hem niet meer teruggezien.'

Wat kan het verraad te maken hebben gehad met het lot van haar zoon? Die was vrijwillig bij de Kriegsmarine gegaan, met als ingangsdatum 22 augustus 1944, en zij had wellicht langere tijd niets van hem gehoord. Maar toen zij zogenaamd de SD zou hebben gebeld, was er nog niets met haar zoon aan de hand. Pas zeven jaar na de oorlog wordt zijn dood officieel aangegeven in Berlijn bij het Standesamt 1, waarbij zijn overlijdensdatum op Anfang Mai 1945, Tag nicht bekannt, wordt gesteld. In die datum kan veel speling zitten, maar het is uitgesloten dat Lena in augustus 1944 de dood van haar zoon bijna negen maanden later voorzag.

De 'hardnekkige geruchten' dat er sprake was geweest van een vrouwenstem zijn terug te brengen tot een mededeling van Cor Suijk, voormalig directielid van de Anne Frank Stichting en een vertrouweling van Otto Frank. Hij had dit lang geleden gehoord van Frank. Ook de weduwe van Frank, Elfriede Frank-Markovits, vertelde kort voor haar dood in oktober 1998 dat er sprake was geweest van een vrouwelijke stem. Ook zij wist dat van haar man. Waar Otto Frank die kennis van had, blijkt nergens uit. Cor Suijk heeft substantieel bijgedragen aan het boek van Melissa Müller en het is voorstelbaar dat Melissa Müller met de vrouwenstem als uitgangspunt op zoek gegaan is naar een passende verdachte.

Tonny Ahlers was een Nederlandse nationaalsocialist en een kleine crimineel. Hij functioneerde als informant voor de Amsterdamse Gestapo. Hij maakte voor het eerst kennis met Otto Frank in 1941, die hij na het einde van de oorlog trachtte te chanteren. In haar in 2002 verschenen biografie van Otto Frank beschuldigt Carol Ann Lee hem van het verraad. De beschuldiging werd ontkend door Ahlers echtgenote, maar bevestigd door anderen uit de naaste omgeving van de 2 jaar daarvoor overleden Ahlers, zoals diens broer en zoon. Er bleek echter geen direct bewijs te vinden te zijn voor de beschuldiging en uiteindelijk gingen alle beschuldigende verklaringen terug op uitlatingen van Ahlers zelf. Gezien diens bewezen leugenachtigheid is dat onvoldoende onderbouwing voor een wezenlijke wijziging van het standpunt dat er geen bewijs is voor Ahlers' betrokkenheid bij het verraad.

In de biografie van Bep Voskuijl door de Vlaamse journalist Jeroen De Bruyn en haar jongste zoon Joop van Wijk wordt een vierde verdachte aangemerkt: Nelly Voskuijl, de jongere zus van Bep Voskuijl. Nelly onderhield een relatie met een Oostenrijkse onderofficier, werkte voor de Duitsers op een militaire basis in Noord-Frankrijk en keerde in mei 1944 terug naar Nederland. Volgens Bertus Hulsman, de eerste verloofde van Bep Voskuijl, wist Nelly van de onderduikers in het Achterhuis. "Gaan jullie maar naar jullie Joden toe", schijnt ze haar oudste zus en vader tijdens een familieruzie toegebeten te hebben. Silberbauer verklaarde in 1964 dat een jonge vrouw in de ochtend van 4 augustus 1944 de onderduikers via een telefoontje aan de SD verraden heeft. De Anne Frank Stichting hecht weinig waarde aan de theorie van De Bruyn en Van Wijk.

Gerard Kremer jr. wees Ans van Dijk in het boek De Achtertuin van het Achterhuis (2018) aan als mogelijke verraadster van Anne Frank. Van Dijk was van Joodse afkomst en werkte met de Duitsers samen bij het opsporen van onderduikers. Na de oorlog werd zij - als enige vrouw - ter dood veroordeeld vanwege de hulp bij het opsporen van zeker zevenhonderd Joodse onderduikers.

Kremers vader Gerard sr. was in de oorlog huismeester in een pand waar Duitse instanties huisden. Hij hoorde Van Dijk regelmatig adressen van onderduikers doorbellen. Begin augustus 1944 zou zij een adres aan de Prinsengracht hebben doorgebeld. Wat ook voor Van Dijk als verraadster pleit was de vrouwenstem die de arrestatie zou hebben doorgebeld (zie onder kopje Lena Hartog-van Bladeren). Bovendien lagen veel van de door Van Dijk verraden adressen in de buurt van het Achterhuis. Eerder kwam de journalist Sytze van der Zee in het boek Vogelvrij (2010) al bij Van Dijk uit als meest waarschijnlijke dader. Volgens Van der Zee zou Otto Frank zijn zoektocht hebben gestaakt, nadat hij erachter kwam dat de verraadster van Joodse afkomst was.

NIOD-onderzoeker David Barnouw reageerde sceptisch op de "onthulling", vooral vanwege het ontbreken van een "smoking gun". Volgens hem is het net zo goed mogelijk dat de arrestatie van de bewoners van het achterhuis berust op toeval, bijvoorbeeld doordat iemand vanaf de straat een van de onderduikers naar buiten zag kijken.[3]