Haakje

De tekst die tussen de haakjes staat, wordt voorafgeaan door het openingshaakje en gevolgd door het sluitingshaakje. Voor schriftsoorten met een schrijfrichting van links naar rechts geldt:

• een haakje openen ziet er zo uit: (
• een haakje sluiten ziet er zo uit: )

Voor bijvoorbeeld het Arabisch schrift, dat van rechts naar links geschreven wordt, is dat andersom.

In geschreven taal worden haakjes gebruikt om een (gedeelte van een) zin die (meestal) niet essentieel voor de rest van het verhaal is af te zonderen. Hierdoor kunnen hoofd- en bijzaken eenvoudiger uit elkaar gehouden worden. Haakjes worden ook gebruikt om een extra verduidelijking te geven over iets wat direct voorafgaand aan de haakjes benoemd wordt (zoals in dit zelfverklarende voorbeeld). De haakjes worden ook wel parenthesen genoemd, een term waarmee in de taalkunde een ingevoegde gedachte of aanvulling bedoeld wordt. Zo delen deze haakjes hun naam met een type tekst waarvoor ze bedoeld zijn.

In het spreken betekent de uitdrukking tussen twee haakjes over het algemeen dat je op het punt staat iets te gaan zeggen dat maar beperkt te maken heeft met de rest van het gesprek.

Overdreven gebruik van haakjes kan averechts werken. Dat geldt ook voor het gebruik van haakjes-binnen-haakjes (geneste haakjes) alhoewel dat niet altijd te voorkomen is. De Taalunie geeft in overweging om dan de binnenste haakjes te vervangen door vierkante haken (teksthaken, zie verderop). Wanneer een toevoeging tussen komma's of tussen haakjes gezet kan worden, verdienen komma's vaak de voorkeur omdat ze een rustiger tekstbeeld geven, en ook gedachtestreepjes zijn een alternatief. Vaak zijn haakjes door een iets gewijzigde formulering weg te werken. Vergelijk:

• De ooievaar (ook wel uiver, eiber of stork genoemd [Latijn: Ciconia ciconia]) komt in veel oude verhalen voor.
• De ooievaar − ook wel uiver, eiber of stork genoemd (Latijn: Ciconia ciconia) − komt in veel oude verhalen voor.
• De ooievaar, die ook wel uiver, eiber of stork genoemd wordt en in het Latijn Ciconia ciconia heet, komt in veel oude verhalen voor.

Haakjes in citaten

Een specifiek gebruik van haakjes is in combinatie met het beletselteken dat uit drie opvolgende puntjes bestaat. Dit dient om aan te geven dat uit een citaat een gedeelte is weggelaten:

Geslachtsregister van Jezus: (…) (zoals men meende) de zoon van Jozef, de zoon van Heli, (…) de zoon van Nathan, de zoon van David, (…) De zoon van Jakob, de zoon van Izak, de zoon van Abraham, (…) De zoon van Enos, de zoon van Seth, de zoon van Adam, de zoon van God.[1]

Met hetzelfde doel wordt ook wel het beletselteken tussen vierkante haakjes [...] gebruikt, maar ronde haakjes (...) zijn gebruikelijker en geven een rustiger tekstbeeld.

Vierkante haakjes worden vooral gebruikt om toevoegingen binnen een geciteerde of vertaalde tekst te markeren.[2] Voorbeelden hiervan zijn de toevoegingen [sic!] of [cursivering door de redactie].

In literatuuropgaven worden vierkante haakjes gebruikt om eigen toevoegingen of correcties in titelbeschrijvingen (tussen vierkante haakjes) aan te geven. Bijvoorbeeld: [z.j.] (zonder jaar), [2e dr.]. Indien na een vertaling de oorspronkelijke titel wordt gegeven, dan komt die eveneens tussen vierkante haakjes.

In tekstberichten (bijvoorbeeld sms) worden haakjes ook wel gebruikt als onderdeel van emoticons. Zo is :-) een manier om een (glim)lach weer te geven. Omdat het haakje in dit geval niet als zodanig bedoeld is, wordt hier van de regel afgeweken dat haakjes altijd in combinatie voorkomen. Integendeel: het emoticon :-( geeft juist een tegenovergestelde emotie weer. Gewoonlijk wordt maar één haakje gebruikt, twee identieke haakjes tonen een sterkere emotie: :-)) en :-((

Een ander bekend gebruik van ongepaarde haakjes is in nummering van tekstblokken en opsommingen. Volgens de Taalunie raakt dit in onbruik en is het daarom af te raden. Een voorbeeld:

1) Rafael Nadal 2) Roger Federer 3) Novak Djokovic 4) Andy Murray 5) Nikolaj Davydenko (top vijf mannentennis, 9 maart 2009).

In de wiskunde worden haakjes gebruikt om rekenkundige bewerkingen te groeperen. Hierbij geldt dat haakjes de hoogste prioriteit hebben: haakjes moeten nog vóór machtsverheffen 'weggewerkt' worden.

Zo is

5 × 3 + 2 = 17

(volgens de rekenregels eerst vermenigvuldigen, dan optellen), maar

5 × (3 + 2) = 25

(eerst haakjes, dan pas vermenigvuldigen). Het ezelsbruggetje Mijnheer van Dalen wacht op antwoord is dan ook ietwat achterhaald. Een juistere opvolger is Hoe moeten wij van de onvoldoendes afkomen? Ook de plaats van worteltrekken wordt hiermee gecorrigeerd.

Haakjes worden ook gebruikt om van een interval aan te geven of een randpunt al dan niet tot het interval behoort. Er zijn verschillende varianten in deze notatie.

In de automatisering worden haakjes op dezelfde manier gebruikt als in taal en wiskunde. Tijdens het schrijven van computerprogramma's worden haakjes bovendien gebruikt om argumenten aan functies en/of procedures door te geven.

Voorbeelden:

in BASIC:

x = SQRT(9)

x = ABS(y)

x = SQRT(ABS(y))

betekenen achtereenvolgens dat x gelijk wordt aan de vierkantswortel (square root) van 9, x gelijk wordt aan de absolute waarde van y en x gelijk wordt aan de wortel van de absolute waarde van y. In de meeste BASIC-dialecten worden haakjes niet gebruikt om argumenten aan procedures door te geven (voor zover je binnen BASIC van procedures kunt spreken).

in C (en C-achtige programmeertalen):

x = sqrt(9);

printf("Hello, world!\n");

return (size_t)(-1);

betekenen: x wordt gelijk aan de vierkantswortel van 9, druk de tekst Hello, world! (gevolgd door een newline (regelschakeling)) op het scherm af, geef de resultaatwaarde −1 door aan de aanroepende functie, als een object van het type 'size_t'.

case "$ANTWOORD" in
  J | j | Y | y )
    (actie(s) bij bevestigend antwoord)
    ;;
  N | n )
    (actie(s) bij ontkennend antwoord)
    ;;
  * )
    (actie(s) bij onduidelijk / verkeerd antwoord)
    ;;
esac

Behalve de hierboven beschreven haakjes bestaan er ook nog andere symbolen die haakjes genoemd worden. Als er risico op misverstanden bestaat, worden de 'standaard' haakjes in dat geval ronde haakjes genoemd.

De belangrijkste andere haakjes zijn [ en ] - de zogenoemde vierkante haakjes, tekst-, bijbel- of blokhaken. In de Nederlandse taal worden deze onder andere gebruikt om geneste haakjes beter leesbaar te houden (zie boven). Ze worden ook wel gebruikt om commentaar, correcties of verduidelijkingen te scheiden van de eigenlijke tekst.[2] Taalkundigen gebruiken ze om een allofoon weer te geven. Veel vaker dan in taal worden deze haakjes gebruikt in met name de wiskunde en de automatisering.

In de wiskunde kunnen verschillende soorten haakjes worden gebruikt om een interval aan te geven, waaronder de punthaken of hoekankers, ⟨ en ⟩. Soms worden in plaats hiervan de wiskundige symbolen voor "kleiner dan" (<) en "groter dan" (>) gebruikt. In de taalkunde gebruikt men bijvoorbeeld de notatie ⟨aa⟩ of <aa> om een grafeem weer te geven.

De term spekhaken wordt vaak voor de vierkante haakjes gebruikt.

In het spraakgebruik worden aanhalingstekens soms ook foutief als haakjes aangeduid.

De accolades { en } worden in het Engels gekrulde haakjes (curly brackets) genoemd.