Grote Markt (Groningen)
De Grote Markt, tot in de 19e eeuw de Breede Merckt, is het middelpunt van de stad Groningen. Ze wordt gedomineerd door de Martinitoren en het stadhuis. Een ander prominent gebouw is het Goudkantoor.
Grote Markt
| ||
 | ||
De zuidzijde van de Grote Markt | ||
| Geografische informatie | ||
| Locatie | Groningen (stad) | |
| Wijk | Binnenstad | |
| Coördinaten | 53° 13′ NB, 6° 34′ OL | |
| Algemene informatie | ||
| Bestrating | klinkers, asfalt | |
| Opvallende gebouwen | Martinitoren, Stadhuis, Goudkantoor | |
| Openbaar vervoer | Stadsbuslijnen | |
| Detailkaart | ||
  | ||
Inleiding
De Grote Markt was voor de oorlog een van de fraaiste pleinen in Nederland. Een schilderij van Otto Eerelman - nu in het Stadhuis - toont de markt in zijn vroegere glorie. Tijdens de bevrijding van de stad, in april 1945, werden grote gedeelten van de west-, noord- en oostzijde vernietigd, of zwaar beschadigd. Na de oorlog werd gebouwd in de stijl van de wederopbouw. Aan de westzijde werd in 1962 op de plaats van de in WOII ook verwoeste Waagstraat een "nieuw stadhuis" van de architect Jo Vegter met het bestaande stadhuis uit 1810 verbonden. In 1994 werd dit deel van het stadhuis weer afgebroken om plaats te maken voor het huidige Waagstraatcomplex, ontworpen door de Italiaanse architect Adolfo Natalini.
De nieuwste ontwikkeling rond de Grote Markt, in direct verband houdt met de bouw van het Forum Groningen, houdt in dat de oostelijke wand 17 meter naar voren is geschoven, waarmee de oorspronkelijke rooilijn van voor de Tweede Wereldoorlog is hersteld. Beoogd is daarmee het plein 'zijn grandeur terug te geven'. De bouwwerkzaamheden zullen in 2020 afgerond zijn.
Geschiedenis
Aangenomen wordt dat Groningen van origine een esdorp is. De huidige Grote Markt was oorspronkelijk, tot in de negende/ tiende eeuw een Drentse brink, met boerderijen in randligging. De boerderijen aan de noordzijde zijn waarschijnlijk zelfs op de brink gebouwd. Voor zover tot dusverre uit archeologisch onderzoek bekend stond overigens de oudste bebouwing in Groningen (4e eeuw v.C.) niet aan de Grote Markt, maar aan het Martinikerkhof, aan de Oude Boteringestraat en de Rode Weeshuisstraat.
Grote Markt als knooppunt
Vanouds komen de belangrijkste straten van de stad uit op de Grote Markt. Vanaf de Martinitoren, met de klok mee, zijn dat: het Martinikerkhof, de Poelestraat, de Oosterstraat, de Gelkingestraat, de Herestraat, de Vismarkt (via Tussen Beide Markten), de Zwanestraat, de Oude Boteringestraat, de Oude Ebbingestraat en de Kreupelstraat. De Markt, tot in de 19e eeuw nog Brede Merckt genoemd, zou deze verbindingsfunctie al zeer vroeg - in de achtste eeuw - hebben verkregen. De op de Grote Markt uitkomende straten kenden vanouds, om veiligheidsredenen, slechts een nauwe doorgang naar het plein. Met name de Oude Ebbingestraat (waar slechts een enkele tram kon passeren) is bij de wederopbouw aanmerkelijk ruimer geworden. Nog tot na de Tweede Wereldoorlog is de Grote Markt beschouwd als een belangrijke verkeersrotonde. Pas op 19 september 1977, bij de invoering van het Verkeerscirculatieplan is de huidige autoluwe situatie ontstaan. De Grote Markt was vanaf 1880 (eerste paardentram) tot 1992 het belangrijkste overstappunt voor het lokale openbaar vervoer. Tot 1926 aan de zuidzijde, daarna voornamelijk aan de noordzijde. Die functie is overgenomen door het centrale busstation bij het Hoofdstation.
Bestrating en bebouwing
Rond 1200 is de Markt voor het eerst bestraat. Dat de markt dan al het middelpunt van de stad is staat wel vast. De eerste kerk van de stad, de Sint Maartenskerk staat al sinds plm. 800 aan wat nu de Grote Markt is. Sinds 1310, mogelijk al vanaf 1255, staat op de Markt een stenen raadhuis. Het werd in 1443 uitgebreid. Het raad- en (vanaf 1470) wijnhuis, diende ook als rechthuis (1625 - 1755) en als waag (tot 1617). Raad- en wijnhuis zijn wegens bouwvalligheid afgebroken in 1775 en vervangen door het huidige stadhuis (eerste steen 1793, gereed 1810). In 1873 is de oorspronkelijk nog open westelijke gevel dichtgebouwd. Aan de voorzijde van het Stadhuis is een gedenkplaat aangebracht ter gelegenheid van de Bevrijding in 1945; aan de zuidzijde een plaquette ter herinnering aan zes tijdens WO II omgekomen raadsleden. De huidige bestrating van de ster is aangebracht in 1926. In de bestrating een windroos, ter herinnering aan een soortgelijke windroos ten noorden van het oude stadhuis, zoals te zien op de bekende kaarten van Haubois (rond 1635). De rode steentjes zijn aangebracht in 1996. In 2010 zijn de putdeksels voorzien van een afbeelding van de Martinitoren.
Aan de voet van de Martinitoren stond van 1509 tot 1945 de Hoofdwacht, gebouwd als rechthuis voor het toenmalige nedergericht (vergelijkbaar met het tegenwoordige Kantongerecht), maar vanaf 1647 mede in gebruik als militaire wacht. Ervoor lag het 'Officierspleintje', met tot in de Franse tijd als openbare strafwerktuigen een kaak en (voor gestrafte militairen) een houten paard (met scherpe rand op de rug, zoals nog te zien in vesting Bourtange). Ook openbare terechtstellingen vonden op de Grote Markt plaats: de laatste in 1838 (Okke Geerts Kluin).
Bij de bevrijding van Groningen, op zondag 15 april 1945, zijn de noord- en de oostzijde van het plein vrijwel geheel in vlammen opgegaan, deels door brandstichting door Duitse troepen, deels door beschietingen van de Canadezen. Ook het beruchte Scholtenhuis werd verwoest. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het Scholtenhuis door de bezetter gebruikt als regionaal hoofdkwartier van de Sicherheitsdienst en de Sicherheitspolizei. Honderden verzetsstrijders werden er gevangen gehouden, gemarteld en vermoord.
Door de eeuwen heen is de Grote Markt het toneel voor alle feestelijke en plechtige gebeurtenissen in Groningen. Daaronder de viering van de 28e augustus ter herdenking van Gronings Ontzet. Het plein is ook de plek waar stadjers samenkomen als er een prijs is gewonnen door een van de Groninger sportverenigingen.
Gezicht over de Grote Markt van Groningen in 1784 met links het stadshuis en rechts het wijnhuis en het waaggebouw. Aquarel van Jan Bulthuis.
Grote Markt in 1782 met waag en herberg Het Gouden Hoofd. Aquarel van Jan Bulthuis.
De Grote Markt met stadhuis in 1858. Tekening door Johann Poppel.
Verwoestingen aan noord- en oostzijde bij de bevrijding van 1945. Rechtsvoor de Martinitoren de ruïnes van de Hoofdwacht. Helemaal rechts de ruïnes van het Scholtenhuis.
Luchtfoto van de Grote Markt en directe omgeving (1920-1940).
Huidige en toekomstige Grote Markt
Tegenwoordig is de markt vooral bekend om zijn concentratie van horecagelegenheden aan de zuidzijde, waarvan een groot deel in handen was van Sjoerd Kooistra. Zoals de Drie Gezusters ("de drie" in de volksmond), de grootste bar van Europa. Hiernaast staat Hotel De Doelen, de oudste horecagelegenheid van Groningen die nog in bedrijf is. De Grote Markt functioneert ook nog steeds als marktplaats.
De noordelijke en oostelijke kant van de Grote Markt zijn voor een groot deel verwoest tijdens de bevrijding van Groningen in 1945. Na de oorlog werd een jarenlang debat gevoerd over een nieuwe invulling van dit gebied. Er werd daarbij vanwege eigendomsrechten vooral ingezet op detailhandel, maar er gingen ook stemmen op om dit deel 'nationale allure' te geven met de vestiging van een nieuw handelscentrum en een nieuw cultuurcentrum (waarvoor respectievelijk de als 'lelijk' beschouwde Korenbeurs en Stadsschouwburg dan ook meteen konden worden gesloopt. Aan de westkant verrees in 1962 het modernistische Nieuwe Stadhuis van Jo Vegter en door de grote invloed van de CPN in het stadsbestuur werden ook aan noord- en oostzijde vooral modernistische gebouwen gerealiseerd, waaronder studentensociëteit Mutua Fides van Jo Vegter.[1] Achter en naast dit laatstgenoemde pand was ruimte gereserveerd voor het handels- en cultuurcentrum, maar omdat deze beide gebouwen uiteindelijk niet gerealiseerd werden, werd de betreffende ruimte uiteindelijk in 1975 naar ontwerp van Frans Klein herontwikkeld tot een parkeergarage en de Naberpassage. Deze donkere winkelgalerij werd geen succes en uiteindelijk zou deze mislukte herontwikkeling de basis vormen voor de discussie over een nieuwe invulling van de oostwand van de Grote Markt.
Sinds 1995 wordt gesproken over de algehele reconstructie van de de oostelijke en ook de noordelijke pleinwand. Dit zou in eerste aanleg gepaard hebben moeten gaan met de bouw van een ondergrondse parkeergarage onder het marktplein. De bevolking van Groningen heeft die plannen in 2001 echter bij een referendum in overgrote meerderheid verworpen, vooral vanwege het - door tegenstanders op een poster vormgegeven - veronderstelde gevaar van de toegangsroute langs de Martinitoren ("Toor'n gait ja schaif stoan"). In 2005 vond een tweede referendum plaats, nu over een ingrijpende aanpak van de oostzijde van de markt. Deze keer stemde een kleine meerderheid van de kiezers voor, maar doordat de opkomst lager was dan 30% was het referendum ongeldig. Dat impliceerde dat de plannen werden doorgezet.
In 2019 heeft de gemeente Groningen het voornemen in een tijdsbestek van twee jaren nieuwe ruimtelijke plannen voor de Grote Markt te ontwikkelen. Daarbij komen vragen aan de orde als: moet de ster (de windroos) gehandhaafd blijven; is het zinvol de Kreupelstraat weer te versmallen en een nieuw pand te bouwen aan de voet van de Martinitoren (op de Ludzenplaats); moet een herinnering aan de vroegere Hoofdwacht (in het algemeen aan de historische rechtspraak ter plekke) worden aangebracht. Hoeveel terrassen verdraagt de Grote Markt. Blijft de Grote Markt de ontmoetingsplaats bij uitstek voor de stadjers?
Gebouwen aan de Grote Markt
- (1) Stadhuis. Aanvang bouw in 1793, pas geheel gereed in 1810 (door 'ongunst der tijden'); met windvaan op voorgevel, in 1889 geschonken door fabrikant W.A.Scholten. Het afgebroken stadhuis kende de voorgevel aan de noordzijde van de Grote Markt.
- (2) Het Goudkantoor (1635), oorspronkelijk belastingkantoor en (1814-1887) waarborgkantoor voor goud- en zilverwerken.
- (21) Voormalig warenhuis Vroom en Dreesmann (1958-2016). Vanaf 2020 supermarkt Jumbo.
- (23) Aan de gevel een sculptuur van Sint Martinus (E. Reitsma, 1957).
- (27) Studentensociëteit Mutua Fides In 2014 is een nieuw sociëteitsgebouw gereed gekomen op de hoek met het Martinikerkhof. In het trottoir sinds 2014 een gedenktegel voor 'De Groote Sociëteit', ter plaatse gevestigd 1774-1940.
- (35) Grand Theatre (G. Saville, 1929), tot 1977 bioscoop, daarna verbouwd. Oorspronkelijk twee panden. Oprichtingslocatie van de loge L'Union Provinciale (1772) en Vindicat Atque Polit (1815).
- (36) Hotel De Doelen (1798).
- (39) Drie Gezusters, oorspronkelijk een steenhuis van de Gelkingen met muurgedeelten uit de 12e eeuw.
- (41) Voormalige bioscoop Cinema Palace (P.M.A. Huurman, 1909), in 1984 gesloten.
- (45) Coendershuis, het eerste flatgebouw in Groningen (1928).
Het Goudkantoor gezien vanaf de Grote Markt (2012)
V&D-gebouw.
Kosterij bij avond_Grote_Markt_Groningen_NL.jpg)
Het oude en het nieuwe pand van Mutua Fides (2014)
Externe link
 |
Zie de categorie Grote Markt (Groningen) van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp. |
- Duyvendak, M. et al. [red.], Stad van het Noorden. Groningen in de twintigste eeuw (2003), pp. 178-179.