Martinikerk (Groningen)

Ter vervanging van de tufstenen kerk werd in de eerste helft van de dertiende eeuw een romanogotische kruisbasiliek gebouwd. Deze eerste nieuwe Martinikerk wordt afgebeeld op het oudst bewaarde stadszegel uit 1245. De kerk was opgebouwd met een hoog middenschip met twee lagere zijbeuken. Het transept had dezelfde hoogte als het middenschip. Het vierkante koor werd aan de oostzijde afgesloten met een apsis. Aan de oostzijde van beide transeptdelen werden kleinere absiden gebouwd, om losse altaren een plaats te geven. Aan de westzijde stond een oorspronkelijk losse toren, die later ingebouwd werd.

De kerk werd in het begin van de vijftiende eeuw aanzienlijk uitgebouwd. Begonnen werd met de bouw van een kooromgang, waarbij de absiden aan het transept werden afgebroken. Daarna werd een nieuw hoogkoor gebouwd, alles in de stijl van de gotiek. Het schip werd daarbij in eerste instantie ongemoeid gelaten.

Na de voltooiing van het koor werd begonnen met het schip. Daarbij werd echter niet aangesloten bij het nieuwe koor, maar werd uitgegaan van het bestaande schip, dat in eerste instantie met een travee werd uitgebouwd naar het westen. Daarbij werden de bestaande zijbeuken verhoogd tot de hoogte van het middenschip, zodat een hallenkerk ontstond. Het schip werd gedekt met vier dwarsgeplaatste puntdaken, die een stuk lager zijn dan het hoogkoor, maar die qua vorm aansloten bij het dwarsschip, dat gehandhaafd bleef. Door de uitbreiding naar het westen kwam de bestaande toren in de kerk te staan. Deze oplossing bleek geen succes, in 1468 stortte de toren in, waarbij ook het schip beschadigd raakte.

Na het instorten van de toren werd de kerk nog verder uitgebouwd met een extra travee. De nieuwe toren werd daarna tussen 1469 en 1482 verder naar het westen en los van de kerk gebouwd. In het huidige schip zijn nog steeds fragmenten terug te vinden van de oorspronkelijke romanogotische basiliek.

Foto van april 1945 waarop het dak is te zien dat na 1971 werd vervangen

In de zeventiende eeuw waren de dwarskappen door achterstallig onderhoud en stormschade niet betrouwbaar meer. Het stadsbestuur beschikte na de kosten van het beleg door Bommen Berend echter niet over voldoende fondsen voor een volledig herstel. De vijf dwarskappen van het schip werden toen vervangen door drie parallelle daken die het schip het aanzien van een zaalkerk gaven.

Deze ingreep leverde op den duur constructieve problemen op. De nieuwe daken oefenden een zijwaartse kracht uit waardoor de zijmuren van het schip plaatselijk tot 52 centimeter uit het lood kwamen te staan. De zakgoten tussen de daken waren bovendien moeilijk te onderhouden. Tussen 1971 en 1975 werden daarom de oorspronkelijke dwarskappen met hun topgevels gereconstrueerd door de architecten Ph.J.W.C. Bolt en P.L. de Vrieze aan de hand van oude afbeeldingen.

Het hoofdorgel behoort tot de bekendste en met 53 stemmen tot de grootste barokorgels ter wereld.[2] Het is in 1691-1692 gebouwd door Arp Schnitger met gebruikmaking van oudere onderdelen uit de late vijftiende eeuw, toen er in 1481 een nieuw orgel in de kerk werd gebouwd na voltooiing van het uitgebouwde schip. Volgens de overlevering was Rudolf Agricola, in die tijd syndicus van de stad, nauw betrokken bij het ontwerp van dat gotische orgel, dat vermoedelijk gebouwd was door Johan then Damme uit Appingedam.

Voordat Schnitger zich met het orgel ging bemoeien had het al een lange voorgeschiedenis. In 1542 onderging het een verbouwing door een onbekende orgelmaker die er een renaissanceorgel van maakte, en kort daarna opnieuw door de uit Gent afkomstige, in Groningen werkzame Andreas de Mare. In de 17e eeuw waren het Anthonie Verbeeck (1628) en Jan Helman (1685) die werkzaamheden aan het instrument verrichtten. Na de dood van de laatstgenoemde stond het orgel er onafgemaakt bij. Daarom werd Schnitger uit Hamburg gehaald om zich over het orgel te ontfermen. Toen hij in 1692 klaar was, was het een majestueus barokinstrument geworden.

In 1728-1729 werd het orgel verder uitgebreid door Franz Caspar Schnitger, de zoon van Arp Schnitger. Omdat hij stierf werd het werk in 1730 afgemaakt door zijn meesterknecht Albertus Antoni Hinsz, die in 1739-1740 de orgelkas moderniseerde, met houtsnijwerk van Casper Struiwig. Daarna hebben diverse Groninger orgelbouwers, Nicolaus Anthony Lohman (1808, 1816), Petrus van Oeckelen (1831, 1855, 1867) en Jan Doornbos (1904, 1912), ingrijpende wijzigingen aangebracht waardoor het instrument steeds meer zijn karakter van barokorgel verloor. Die ontwikkeling liep door tot 1938, toen de Utrechtse orgelbouwer Firma J. de Koff bij een rigoureuze modernisering vrijwel geen originele orgelpijp meer overliet en ook de structuur van het instrument veranderde.

In de jaren zeventig werd Jürgen Ahrend uit Leer aangezocht om het orgel zoveel mogelijk terug te brengen in de staat waarin Hinsz en Struiwig het in 1740 hadden gebracht. Enkele waardevolle toevoegingen uit later tijd heeft Ahrend gehandhaafd. De restauratie duurde van 1976 tot 1984.

Het koororgel dateert van 1742 en werd gebouwd door Jean-Baptiste Le Picard te Luik. Het is het positief van een oorspronkelijk tweemanualig orgel, dat geplaatst was in het klooster Sint-Elisabethsdal te Nunhem (Limburg). Van 1799 tot 1939 heeft het dienstgedaan in de Sint-Nicolaaskerk van Heythuysen. In 1939 kocht de Hervormde gemeente het instrument aan en plaatste het in de Martinikerk. Van 1962 tot 2001 was het orgel opgeslagen in verband met de restauratie van de kerk. In 2001 is het opnieuw geplaatst op zijn huidige locatie in het koor van de Martinikerk.

68 jaar lang, van 1728 tot 1796, was Jacob Wilhelm Lustig de vaste organist van de Martinikerk. Deze lange periode werd bijna geëvenaard door Wim van Beek, die van 1956 tot 2016, dus 60 jaar lang, de vaste organist was. Hij maakte op het hoofdorgel vele cd-opnamen met muziek van onder meer Johann Sebastian Bach. Zijn opvolgers zijn vanaf september 2017 Stef Tuinstra en Sietze de Vries. Titulair organist zijn sinds 2014 Leo van Doeselaar en Erwin Wiersinga.

• 
  Het Schnitger-Hinsz-orgel met orkest
• 
  Het Le Picard-koororgel

De Martinikerk is oorspronkelijk de eerste parochiekerk in Groningen. Die eerste parochie omvatte niet alleen de stad, maar ook het omliggende gebied, het Gorecht. Toen daar in de loop der tijd nieuwe parochies gesticht werden gold de Sint-Maartenskerk als moederkerk voor die nieuwe kerken.

De kerk had een functie voor de gehele stedelijke gemeenschap. Meerdere gildes hadden in de kerk een eigen altaar. Naast het hoofdaltaar zijn er ten minste zestien andere altaren geweest.

Naast het hoofdaltaar was met name een altaar voor Johannes de Doper voor de kerk en voor de stad van groot belang. Vanaf circa 1220 werd bij dit altaar een belangrijk reliek van de heilige bewaard, namelijk een arm. Rond dat reliek werden jaarlijks plechtigheden gehouden, waarvoor een aflaat van veertig dagen werd toegekend. Met name die aflaat zorgde voor een constante toestroom van pelgrims naar Groningen. Na 1588 is het reliek verloren gegaan en tegenwoordig herinnert alleen de Sint Jansstraat nog aan deze devotie.

In 1559 reorganiseerden Filips II en paus Paulus IV de Kerk in de Nederlanden. Onderdeel daarvan was de opsplitsing van het oude bisdom Utrecht. Groningen werd zetel van een nieuw bisdom Groningen, dat bestond uit de stad, Drenthe en de Ommelanden. De Ommelanden behoorden tot die tijd tot het bisdom Munster. De Martinikerk werd daarbij aangewezen als kathedraal van het nieuwe bisdom.

Al in de vijftiende eeuw kende Groningen een invloedrijke groep humanistische critici van de Kerk. Deze groep, onder wie Rudolf Agricola en Wessel Gansfort, bleef echter binnen de kerk. Hun voorbeeld bepaalde ook de stemming in de zestiende eeuw. De stad bleef lang katholiek, maar het stadsbestuur was bereid om de Broerkerk open te stellen voor de calvinisten. Met de reductie van Groningen in 1594 kwam er echter een einde aan dit tijdperk, het katholicisme werd afgeschaft en de bisschop moest vluchten.

De Martinikerk was nooit het toneel van een beeldenstorm. Op 24 juli 1594 werden de altaren heel ordelijk gesloopt en de heiligenbeelden werden verwijderd. De relieken van de Heilige Otger en de arm van Johannes de Doper zijn spoorloos verdwenen. Op zondag 27 juli 1594 leidde de Emdense predikant Menso Alting de eerste protestantse dienst in de Martinikerk. De tot het protestantisme overgegane priester Antonius Thomæ en de dominees J. Wermerius, A. Martinus en E.S. Ærarius werden voorgangers. Er kwam een kerkorde met een College van diakenen met zorg voor het armenbestuur en een kerkenraad van ouderlingen die op de tucht en de zuiverheid van de leer toezagen.

Tijdens de Franse tijd in Nederland werden de rijke bezittingen van de Martinikerk (de kerk bezat landerijen rondom Groningen) door de Gemeente Groningen overgenomen. De opbrengst werd bestemd voor vrome doeleinden. Ook de kerktoren werd in 1798 eigendom van de burgerlijke gemeente. De wandschilderingen werden met pleisterkalk bedekt. In de kerk mochten geen rouwborden worden geplaatst. Alleen in de gebrandschilderde ramen was plaats voor familiewapens en afbeeldingen. In het schip werd een grote preekstoel getimmerd. In de dooptuin rond de preekstoel stond een doopvont dat nu in de der Aa-kerk staat opgesteld.