Geschiedenis van de geneeskunde

In het Oude Egypte ontwikkelde men een kennis van verschillende medicijnen en behandelmethodes. Herodotus omschreef de Egyptenaren als “de gezondste mensen, na de Libiërs”[3] Volgens Herodotus waren artsen elk gespecialiseerd in een enkele ziekte. Hoewel de Oud-Egyptische geneeskunde nog steeds zwaar leunde op een geloof in het bovennatuurlijke,[4] ontwikkelde het zich in de loop der tijd toch tot een bruikbare vorm van geneeskunde op het gebied van anatomie, gezondheid en klinische diagnoses.

De oudste bekende arts komt uit Egypte: Hesire. Hij was arts voor farao Djoser in de 27e eeuw v.Chr.

De Sumerische beschaving kende een vorm van geneeskunst gebaseerd op sterrenkunde. De sterren zouden volgens hun leer van invloed zijn op het leven van mensen, en derhalve ook op hun ziektes.

Ook de Assyriërs en de Babyloniërs hielden zich bezig met geneeskunst. De oudste Babylonische geschriften over geneeskunde, dateren uit de Babylon I dynastie. Het meest uitgebreide Babylonische medische geschrift, is het Diagnostisch Handboek, geschreven door Esagil-kin-apli uit Borsippa,[5]

Vrijwel tegelijk met de Oud-Egyptische geneeskunst, introduceerden de Babyloniërs het concept van diagnoses, prognoses, lichamelijk onderzoek en het voorschrijven van medicijnen. Daarnaast omschrijft het Diagnostisch Handboek methodes voor het toepassen van therapie en etiologie, en het gebruik van logica bij het stellen van diagnoses. De tekst bevat tevens een lijst van medische symptomen.[6]

HetDiagnostisch Handboek was gebaseerd op een reeks axioma’s en aannames, waaronder de stelling dat via inspectie van de symptomen men de ziekte van een patiënt kan vaststellen.[5] De Babyloniërs konden onder andere beroertes, koorts en aandoeningen aan de ogen, oren, huid en hart van elkaar onderscheiden.

De Atharvaveda, een heilig geschrift uit het Hindoeïsme daterend uit de vroege ijzertijd, omvat de oudste Indische omschrijving van geneeskunst. Ook deze geneeskunst was gebaseerd op een geloof in het bovennatuurlijke, en omvatte behandelingen als exorcisme. Verder omschrijft de Atharvaveda het gebruik van kruiden als behandeling voor uiteenlopende kwalen.

In het eerste millennium voor Chr., werd in India het eerste wetenschappelijke systeem voor geneeskunst samengesteld genaamd de Ayurveda. De bekendste geschriften uit de Ayurveda behoren tot de leer van Charaka en Sushruta. De Ayurveda borduurde verder op het gebruik van kruiden, aangevuld met nieuwe kennis over therapieën en nosologie. Sushruta's medische geschriften omvatten 184 hoofdstukken, waarin 1120 kwalen worden omschreven, waaronder lichamelijke aandoeningen en mentale aandoeningen. Tevens omschrijft zijn werk 125 geneeskundige instrumenten, 300 procedures, en verdeeld het de menselijke geneeskunst in 8 categorieën: kāyācikitsā (interne geneeskunde), śalyacikitsā (chirurgie), śālākyacikitsā (oog-, oor-, neus-, en keelaandoeningen), kaumārabhṛtya (pediatrie), bhūtavidyā (geestelijke geneeskunde), agada tantra (toxicologie), rasāyana (ouderdom), en vājīkaraṇa (vruchtbaarheid, vooral voor mannen).

Een alternatieve vorm van geneeskunst uit het oude India is Uani. Deze bloeide vooral op tijdens de sultanaatperiodes en de tijd van het Mogolrijk.

China ontwikkelde ook al vroeg een grote kennis op het gebied van geneeskunst. Veel van de oude Chinese geneeskunde komt voort uit de observaties en behandelingen van zieken, uitgevoerd door Taoïstische artsen. Het belangrijkste geschrift uit de oud-Chinese geneeskunst is de Huangdi neijing, bestaande uit twee boeken: de Suwen 素問 en de Lingshu 靈樞. De Neijing werd lange tijd toegeschreven aan de legendarische “gele Keizer” Huang Di, maar dit wordt door Chinese geleerden betwijfeld. Het ligt meer voor de hand dat de Neijing werd geschreven tijdens de Periode van de Strijdende Staten.[7]

Tijdens de Oostelijke Han-dynastie schreef Zhang Zhongjing een medisch geschrift genaamd Shang Han Lun.

De oudste bekende Griekse medische school, werd geopend in Cnidus in 700 voor Chr.. Hier werd onder andere het eerste anatomische werk uit Griekenland geschreven. De oud-Griekse geneeskunst was vooral gebaseerd rond het geloof in de klassieke Elementen vuur, water, aarde en lucht.

Asclepius was in het oude Griekenland de god van de geneeskunst, en stond in veel behandelwijzen centraal.[8] Epidaurus, de plaats waar hij geboren zou zijn, bevatte een kuuroord en waarschijnlijk een van de eerste georganiseerde ziekenhuizen waarvan men het bestaan weet.

Een belangrijk figuur in de oud-Griekse geneeskunst was de arts Hippocrates van Kos, die wordt gezien als de oprichter van de moderne geneeskunst.[9][10] De Hippocratic Corpus is een verzameling van meer dan 60 oude geschriften over geneeskunst, mogelijk allemaal van de hand van Hippocrates en zijn studenten. Hippocrates bedacht onder andere de Eed van Hippocrates, die nog altijd van toepassing is op hedendaagse artsen. Hippocrates en zijn volgelingen waren de eersten die veel ziektes en de behandelingen hiervoor omschreven. Zo omschreef hij reeds trommelstokvingers, en legde een verband tussen dit verschijnsel en longaandoeningen.

Hippocrates begon ziektes in te delen in categorieën die men vandaag de dag nog steeds hanteert, zoals "acuut", "chronisch", "endemisch" en "epidemie".[11][12] Hippocrates was voor zijn tijd vooruitdenkend omdat hij niet zomaar aannam dat ziektes door een bovennatuurlijke macht werden veroorzaakt. Zelf hanteerde hij vooral de sappenleer om ziektes te verklaren. Volgens Hippocrates bevatte het menselijk lichaam vier soorten lichaamssappen: bloed, slijm, gele en zwarte gal. Een verstoring van de balans tussen deze sappen zou ziektes veroorzaken.

De Grieks-Romeinse arts Claudius Galenus was een van de bekendste artsen uit de oudheid. Hij hield zich al bezig met hersen- en oogchirurgie. Zijn geschriften werden in het Middeleeuwse Europa belangrijke werken voor artsen, met name nadat Andreas Vesalius veel van Galenus’ werken vertaalde in het Latijn.[13] Een andere bekende arts uit de Grieks-Romeinse tijd was Aulus Cornelius Celsus. Hij schreef een van de eerste medische encyclopedieën over de Romeinse en Alexandrijnse geneeskunde, die nog tot in de 18e eeuw werd gehanteerd door artsen.

Overige artsen waar werken of fragmenten van zijn bewaard, zijn Soranus, Scribonius Largus, Rufus van Efeze, Aretaeus van Cappadocië, Paulus van Aegina, Caelius Aurelianus, Diokles van Carystus, Dioscorides en Marcellus.

De Romeinen kenden al verschillende instrumenten voor geneeskunde, waaronder enkele speciaal voor vrouwen.[14] Zo gebruikten ze reeds pincetten, scalpels, en scharen, en waren ze bekend met methodes als hechten en cataractextractie.[15]

Een Arabisch manuscript uit 1200, getiteld Anatomie van het oog, door al-Mutadibih.

Perzië profiteerde vanwege zijn centrale ligging van de ontwikkelingen op het gebied van geneeskunde in zowel Griekenland als India. De eerste generatie van Perzische artsen werd opgeleid in de Academie van Gondesjapoer.[16][17]

Tijdens het gouden tijdperk van de islamitische beschaving, droegen moslimartsen sterk bij aan de ontwikkeling van de geneeskunst. Ze hielden zich onder andere bezig met anatomie, oogheelkunde, farmacologie, fysiologie en chirurgie. De islamitische geneeskunst borduurde verder op invloeden uit zowel de Oud-Indische als Oud-Griekse geneeskunst.[18] Zo werden 129 werken van Claudius Galenus in het Arabisch vertaald door Hunayn ibn Ishaq en zijn assistenten.

Muhammad ibn Zakarīya Rāzi, ook bekend als Rhazes, was de eerste arts die ethanol gebruikte bij zijn werk als arts. Abu al-Qasim al-Zahravi wordt gezien als de vader van de moderne chirurgie.[19] Hij schreef onder andere de Kitab al-Tasrif (1000), een 30 delen tellende encyclopedie die tot de 17e eeuw zowel aan islamitische als Europese medische scholen werd gebruikt als lesmateriaal.

Een andere invloedrijke persoon in de islamitische geneeskunst was Avicenna. Van zijn hand zijn de Canon van de geneeskunde (1025) en Het boek van geneeskunde (1027), die eveneens tot de 17e eeuw vast lesmateriaal waren aan islamitische en Europese scholen. Avicenna deed tevens belangrijk onderzoek naar infectieziektes, zoals het voorkomen van verspreiding door zieke patiënten af te zonderen, en medisch onderzoek.[20][21]

In 1242 was Ibn al-Nafis de eerste die de kleine bloedsomloop en kransslagader omschreef,[22] welke de basis vormen van het Hart en vaatstelsel.[23] Hij omschreef ook als een van de eersten het concept van metabolisme,[24] en ontwikkelde een nieuw system voor fysiologie ter vervanging van de werken van Claudius Galenus.[25]

Andere belangrijke bijdragen aan de geneeskunde van uit de islam waren de ontdekking van het immuunsysteem, de introductie van microbiologie, en het combineren van geneeskunde met wetenschap, botanie en chemie.

In het middeleeuwse Europa kwam de geneeskunde na de val van het Romeinse Rijk tijdelijk in een dal terecht. Veel van de oude kennis verdween en werd op grote schaal vervangen door lokale geneeswijzen. In kloosters werden echter wel de medische geschriften uit de Romeinse tijd bewaard. Deze kloosters hadden vaak speciale ruimtes voor de behandeling van zieken. De kloosters bleven echter vasthouden aan de oude medische kennis van Galenus en Hippocrates, en er werd nauwelijks onderzoek gedaan naar nieuwe geneeswijzen. Het Christendom zag ziektes namelijk als een test van God, en dus als iets dat de zieke zelf moest overwinnen.

Dokter zet een ontwrichte schouder (1450)

Georganiseerde, professionele geneeskunde kwam weer op gang na de oprichting van het medisch college Schola Medica Salernitana in Italië. In de 12e eeuw werden universiteiten gesticht waar ook geneeskunde kon worden gestudeerd. Artsen hielden zich echter voornamelijk bezig met kruiden en medicijnen. Chirurgie werd bijna niet toegepast. Alleen chirurgijns hielden zich hiermee bezig.

Tussen circa 1390 - 1410 werd de Lilium Medicinae geschreven door Bernard de Gordon. Chaucer beschrijft Bernard de Gordon als een van wie de geschriften deel uitmaken van het kernprogramma van de beste opgeleide Europese artsen van middeleeuws Europa.[26] Een kopie van de Lilium Medicinae wordt tegenwoordig bewaard in de Universiteitsbibliotheek van Utrecht in de speciale collectie (hs. 684).

Tijdens de renaissance werd steeds meer geëxperimenteerd met anatomie en bestudering van het lichaam. Onder anderen leverde Andreas Vesalius een grote bijdrage aan de ontwikkeling van de geneeskunde in Europa door middel van zijn anatomie van de hersenen en andere organen.