Gerbrandytoren

De toren werd in 1965 genoemd naar oud-minister-president mr. P.S. Gerbrandy, door toedoen van het dispuut N.A.T. van de studentenvereniging S.S.R. Utrecht.[1]

Bij vergissing wordt de mast nog 'mast van Lopik' genoemd. In de jaren zestig was radio (middengolf) een belangrijker medium dan televisie en werd de radiomast bij Lopik, veelvuldiger in uitzendingen genoemd dan de televisietoren in IJsselstein. Daardoor kreeg de 'mast van Lopik', die een kilometer zuidwestelijker staat, een grotere naamsbekendheid.

Al in de jaren 1920-1930 was bekend dat het gebied even ten zuiden van de stad Utrecht de centrale plek qua radiodekking in Nederland was en daarmee een goede kandidaat voor de plaatsing van een zendmast. Onder meer in Jaarsveld werd een radiozendmast gebouwd (1937). In 1941 werd deze vervangen door de middengolfzender Lopik bij Lopikerkapel (gesloopt in 2015).

Rond 1951 werd, met de komst van televisie in Nederland, in IJsselstein een stalen televisiemast bij het Paardenveld gebouwd met een totale hoogte van zo'n 223 meter. Ter vervanging van deze mast startte in 1958 de bouw van de Gerbrandytoren, die na de gereedkoming in 1961 zowel radio als televisie zou gaan uitzenden.

Het bouwwerk bestaat uit een circa 100 meter hoge betonnen toren met daarop een stalen buismast van 260 meter. De buismast wordt door tuidraden gestabiliseerd. Boven op de buismast staat nog een antenne waardoor de totale hoogte van de Gerbrandytoren 372 meter is. De toren is tot 1969, tot de ongetuide Fernsehturm in Berlijn klaar was (hoogte 368 meter) het hoogste bouwwerk van Europa. In 1986 werd de bouw van de Radio- en televisietoren van Riga voltooid, met een hoogte van 368,5 meter. De totale hoogte van de Gerbrandytoren was oorspronkelijk 350 meter.[2] In september 1962 werden er boven op de mast antennes gemonteerd ten behoeve van het tweede net en het semafoonnetwerk, waarmee de totale hoogte 382 meter werd. In 1987 werd deze teruggebracht tot 375 meter.[3]

De analoge televisiezendantenne met horizontale polarisatie van KPN Broadcast Services op het topje van de zendmast was sinds december 2006 buiten gebruik en is vervangen door een nieuwe antenne voor digitale DVB-T uitzendingen met verticale polarisatie. Naar aanleiding van het succesvol inkorten van de televisietoren Goes heeft een gespecialiseerd helikopterbedrijf op 2 augustus 2007 met een Super Puma helikopter de oude antennes naar beneden gebracht en de nieuwe geplaatst. De oude antenne woog ruim 8000 kilo.[4] Sinds het plaatsen van de nieuwe antenne is de Gerbrandytoren 3 meter korter: 372 meter. Hiermee is de toren nog altijd 48 meter hoger dan de Eiffeltoren.

Op 2 augustus 2007 werd de oude analoge televisieantenne verwijderd

De toren staat op een fundering van 132 heipalen van 12 meter lengte. Het betonnen deel van de Gerbrandytoren weegt 8000 ton. De binnendiameter van de betonnen toren bedraagt 10,3 meter. De wanddikte van deze betonnen toren is 30 centimeter. Grootste diameter bordessen en omlopen 17,6 meter. Naast trappen is het betonnen deel van de toren voorzien van een lift, waarmee de top van de betonnen toren is te bereiken.

De stalen buismast heeft een diameter van 2 meter en weegt 235 ton. De wanddikte van deze stalen mast varieert tussen de 10 en 14 millimeter. De buismast is voorzien van een (kleine) lift, waarvan het hoogste stoppunt op 335 meter hoogte ligt. De top van de mast is bereikbaar via een steile trap. De toren is op 155, 226, 297 en 350 meter hoogte voorzien van tuidraden. De tuidraden zijn op de grond bevestigd aan tuiblokken, elk met een gewicht van circa 1000 ton. Ze zijn voorzien van een dubbele omheining tegen sabotage.

Er is sprake van een ingewikkelde eigendomsconstructie: de betonnen toren is eigendom van Cellnex telecom (voorheen Alticom) De metalen (getuide) mast daarop is eigendom van NOVEC, terwijl de grond waarop het geheel staat, exclusief de eerste 3 meter direct rond de betonnen toren, van KPN is.[5]

De Gerbrandytoren als kerstboom in 2008

Sinds 1992 worden in de kersttijd extra tuien bevestigd en voorzien van lampen. Op de top van de toren wordt hierbij een grote witte lamp geplaatst als "piek". De toren is goed zichtbaar vanaf de A2, de A12 en de A27. Ook in dorpen en steden rondom IJsselstein is de verlichte mast goed te zien, bij gunstige weersomstandigheden tot op ruim 30 kilometer afstand. Half november wordt begonnen met het "optuigen" van de kerstboom en hij wordt begin december door een BN-er ontstoken in IJsselstein op het Podiumterrein tijdens een speciale ontstekingsceremonie.

De toren is, na de kerstboom die wordt gemaakt door de inwoners van het Umbrische plaatsje Gubbio, de grootste ter wereld.

De kerstboom van IJsselstein bleef achterwege in 1995 (defect aan tuidraden), 1999 en 2001 (te hoge kosten), 2002 (werkzaamheden aan de toren), 2006 (probleem met organisatie) en 2017 (blikseminslag).

In 2011 bleef de kerstboom in de traditionele vormgeving achterwege wegens herstelwerkzaamheden aan de eerder door brand getroffen antenne-installatie. Wel werd boven op de toren de "piek" geplaatst (net als in andere jaren in de vorm van een felle witte lamp) en er zijn aan de voeten van de tuidraden zoeklichten geplaatst die naar de top gericht zijn. Hiermee is getracht toch een soort kerstboom te creëren, maar het effect was minder spectaculair dan in de voorgaande jaren. De jaren erna was de toren weer verlicht op de inmiddels traditionele wijze.

In 2015 werd de verlichting vervangen door 120 ledlampen. Ook is een nieuw ophangsysteem aangelegd, waarmee de transport-, montage- en demontagekosten met 40 procent teruggebracht zijn.[6] In 2016 werden ook nog lichtshows gegeven, waarbij de lichtjes van de boom "dansten" op kersthits die op Sky Radio te horen waren.

In 2017 werd de toren anderhalve dag voor de geplande ontsteking getroffen door een blikseminslag. Als gevolg daarvan kon driekwart van de lampjes niet branden en dat kon niet meer bijtijds hersteld worden. Daarom werden, net als in 2011, zoeklichten geplaatst aan de voeten van de tuidraden.[7]

Anno 2019 worden de volgende zenders door de Gerbrandytoren doorgegeven:

• NPO Radio 1
• NPO Radio 2
• NPO 3FM
• NPO Radio 4
• Radio 538
• Radio Veronica
• BNR Nieuwsradio
• Qmusic
• Sky Radio
• Sublime FM
• Radio M
• De televisiekanalen van Digitenne

Op 15 juli 2011 was er een kleine brand in de toren. De brandweer hoefde niet te blussen. Later die dag ontstond er een grotere brand in de CJ2 Datatoren in Hoogersmilde, waarbij de stalen mast aldaar instortte. Uit voorzorg werden daarna de radiozenders van Broadcast Partners in de Gerbrandytoren tijdelijk uitgeschakeld, waardoor de ontvangst van FM-radio in grote delen van Nederland wegviel. De FM-zenders van KPN, zoals Sky Radio en Radio Veronica, maar ook Digitenne bleven wel operationeel. De FM-zender van Radio M is slechts korte tijd uit de lucht geweest.[8] De brand in IJsselstein is mogelijk veroorzaakt door kortsluiting als gevolg van water in de antennekabels.[9] Op 11 april 2012 was de zendmast weer volledig operationeel.[10]

De Gerbrandytoren is sinds 2017 een rijksmonument.[11] In 2013 had de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap bekendgemaakt dat de toren samen met 89 andere werken uit de late wederopbouwperiode zou worden voorgedragen voor deze status, in het kader van het Beschermingsprogramma Wederopbouw 1959-1965.

• Lijst van hoogste constructies van Nederland

Zie de categorie Gerbrandytoren van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.