Genderneutraal taalgebruik

De voorstanders van genderneutraal taalgebruik wijzen op de negatieve effecten van niet genderneutraal taalgebruik. Dit taalgebruik weerspiegelt volgens hen traditionele beelden over rollen van mannen en vrouwen. Genderneutraal taalgebruik zou deze stereotiepen doorbreken, en hiermee een bijdrage leveren aan gelijke kansen voor iedereen.[2]

Volgens de Amerikaanse filosoof Judith Butler kan taal vooroordelen over wat typisch mannelijk of typisch vrouwelijk is construeren of versterken.[3] Mannelijke voornaamwoorden kunnen de indruk wekken dat vrouwen zijn uitgesloten van de groep die beschreven wordt.[4]

Ook is gebleken dat de loonkloof tussen vrouwen en mannen kleiner is in landen waar het taalgebruik genderneutraal is.[5] Volgens Jennifer Prewitt-Freilino, hoogleraar aan de Rhode Island School of Design, is taal mogelijk een factor in dergelijke ongelijkheid.[6]

Veel Nederlandse woorden voor sociale rollen en familierelaties zijn genderspecifiek. Bij woorden als moeder, broer, grootvader, neef en tante is het bijvoorbeeld volkomen duidelijk of het een man of vrouw betreft. Daarnaast bevat het Nederlands ook neutrale woorden voor sociale rollen. Voorbeelden daarvan zijn burger, student, individu.[5] Een alternatief voor ‘vader en moeder’ is ‘ouder’. De term partner kan gebruikt worden in plaats van ‘echtgenoot’ of ‘echtgenote’.[20]

Er is in het Nederlands slechts keus uit een mannelijk en een vrouwelijk voornaamwoord in de derde persoon enkelvoud: hij of zij (en afgeleid: zijn of haar en hem of haar). In genderneutraal taalgebruik dienen deze woorden te worden vermeden.[1]

Een tekst als "De werkgever moet zijn personeel de kans geven zich te laten bijscholen" kan geformuleerd worden als:[1]

• De werkgever moet personeel de kans geven zich te laten bijscholen (weglating van het voornaamwoord)
• Als werkgever moet je je personeel de kans geven zich bij te scholen (gebruik van tweede persoon enkelvoud)
• Werkgevers moeten hun personeel de kans geven zich bij te scholen (gebruik van de meervoudsvorm)
• Personeel moet van de werkgever de kans gegeven worden zich bij te scholen (gebruik van de passieve vorm)

In het Nederlands zijn de namen van sommige beroepen genderneutraal, maar heel veel namen ook niet. Sommige namen waren in het verleden niet genderneutraal, en zijn later neutraler gemaakt, bijvoorbeeld de termen verpleegster/zuster en broeder zijn vervangen door het genderneutrale verpleegkundige, en vroedvrouw is vervangen door verloskundige.

Er worden vijf categorieën van beroepsnamen in het Nederlands onderscheiden:[1]

• Binaire beroepsnamen met een exclusieve mannelijke variant. Een voorbeeld is boer en boerin. Boer wordt exclusief voor een man gebruikt, boerin voor een vrouw.
• Binaire beroepsnamen met een inclusieve mannelijke variant. In deze categorie is de mannelijke vorm bruikbaar voor zowel mannen als vrouwen. De vrouwelijke vorm geldt enkel voor vrouwen. Een voorbeeld is acteur en actrice.
• Niet-binaire mannelijke beroepsnamen. Deze beroepsnamen kennen slechts een variant, die ook voor vrouwen wordt gebruikt, zoals burgemeester, hoogleraar of rechter.
• Niet-binaire vrouwelijke beroepsnamen. Deze beroepen werden vroeger alleen door vrouwen uitgeoefend. Voorbeelden zijn caissière, naaister, poetsvrouw en vroedvrouw.
• Genderoverkoepelende beroepsnamen. Voorbeelden zijn leerkracht, leidinggevende en verpleegkundige.

Er zijn verschillende meningen over de noodzaak of wenselijkheid van genderneutrale beroepsnamen. Sommigen zijn van mening dat neutrale termen voor beroepen gebruikt zouden moeten worden, en dat er voor de mannelijke vorm gekozen zou moeten als er geen andere mogelijkheid is. Het woord 'minister' zou dan vervangen kunnen worden door 'bewindspersoon'. Anderen zijn van mening dat beroepsnamen zouden moeten worden vervrouwelijkt. Het woord minister zou dan vervangen kunnen worden door 'bewindsvrouw' of 'bewindsman'.

Een moeilijkheid bij zogeheten neutrale termen voor beroepen is dat bij de zogeheten neutrale mannelijke term automatisch gedacht wordt dat de persoon een man is. Een voorbeeld is het beroep chirurg. Lezers van dit woord zullen in eerste instantie denken dat dit een man betreft.[21] Andersom wordt bij het beroep secretaresse in eerste instantie aan een vrouw gedacht. Dit is overigens een van de weinige gevallen waarin eerst aan een vrouw wordt gedacht.

Volgens taalwetenschapster Ingrid van Alphen werkt het gebruik van mannelijke beroepsnamen voor vrouwen averechts, omdat vrouwen en hun beroepen op die manier onzichtbaar zouden worden gemaakt. Taalkundige Dries Vervecken is van mening dat genderneutrale termen helemaal niet neutraal zijn en dat vrouwen er geen dienst mee wordt bewezen. Jonge meisjes voelen zich volgens hem bijvoorbeeld minder aangesproken door banen die met een mannelijke beroepsnaam worden aangeduid. "Al met de leeftijd van 6 jaar hebben meisjes tal van beroepen als mogelijkheid voor zichzelf geschrapt."[22]

De gemeente Amsterdam ontwikkelde in 2017 een interne gids met ‘regenboog taaltips’, bedoeld als een hulpmiddel voor ambtenaren.[20] Daarin worden genderneutrale alternatieven genoemd voor een aanspreekvorm zoals ‘dames en heren’. In plaats van bijvoorbeeld ‘geachte heer/mevrouw’ te gebruiken stelt de gemeente voor om een brief te beginnen met ‘geachte bewoner’. Op ongeveer hetzelfde moment maakte de NS bekend dat zij de reiziger voortaan neutraal aan gaan spreken met "beste reizigers" in plaats van "dames en heren"[23]

Er zijn checklisten ontwikkeld om te toetsen op genderneutraal taalgebruik.[24] De schrijver kan zich dan vragen stellen bij revisie van de tekst. Voorbeelden van vragen op zo een checklist zijn:

• Geldt alles in de tekst ook voor het andere geslacht?
• Komen beide geslachten in de tekst voor?
• Worden zowel mannen als vrouwen aangesproken?
• Worden er vrouwelijke en mannelijke voorbeelden gebruikt in de tekst?
• Worden er afbeeldingen van mannen en vrouwen gebruikt als illustratie?

In het Engels worden bij genderneutraal gebruik van de taal genderspecifieke verwijzingen naar functies of beroepen vermeden. Ook wordt het voornaamwoord he (hij) en alle vormen en afleidingen daarvan vermeden. De Engelse genderspecifieke woorden voor policeman of stewardess maken plaats voor sekseneutrale termen, in dit geval police officer (politieagent) en flight attendant. In andere gevallen wordt de oorspronkelijk mannelijke term voor beide geslachten gebruikt. In plaats van actor en actress wordt dan bijvoorbeeld altijd actor gebruikt, ongeacht het geslacht van de persoon over wie het gaat. Bepaalde termen zoals chairman (voorzitter), die het achtervoegsel -man bevatten, worden door sommigen gezien als genderspecifiek. Zo een term kan dan vervangen worden door een neologisme zoals chairperson of chair. Wanneer in een tekst het geslacht van een persoon onbekend of onbepaald is, kan het seksespecifieke voornaamwoord he vermeden worden door het gebruik van een sekseneutraal voornaamwoord. Mogelijkheden in het Engels zijn onder meer he or she, he/she of s/he en de zogenoemde singular they, zoals in The patient should be told at the outset how much they will be required to pay.

Het traditionele gebruik van het woord man (man) voor in feite de gehele mensheid is inmiddels niet meer gebruikelijk in het Engels.

In 1979 werd het genderneutrale voornaamwoord ri voor het eerst voorgesteld[25] naast de voornaamwoorden li (hij) en ŝi (zij). In 1993 verscheen het in een Esperanto-leermethode.[26] Tot ongeveer 2010 bleef het een zelden gebruikt experimenteel woord, maar na 2010 is het gebruik ervan aanzienlijk toegenomen, vooral in jeugdkringen in westerse landen. Vanaf april 2019 raadt Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko[27] het gebruik niet meer af, maar legt zonder vooroordelen de verschillende manieren uit waarop het daadwerkelijk wordt gebruikt.

In Duitsland werd in 2012 door Berlijnse transgenders een "gendersterretje" geïntroduceerd. Zo kan het woord lezers/lezeressen genderneutraal gemaakt worden door Leser*innen te schrijven. Een andere mogelijkheid was het gebruik van een binnen-I, om bijvoorbeeld het woord StudentInnen te schrijven voor studenten en studentes. Het Duitse orgaan voor de spelling, de Rat für Deutsche Rechtschreibung besloot in juni 2018 om het gendersterretje niet in het officiële Duits op te nemen.[28]

In Zweden werd in 2015 het genderneutrale voornaamwoord hen opgenomen in de Svenska Akademiens ordlista, de officiële lijst van Zweedse woorden. Het kan als alternatief voor han (hij) of hon (zij) gebruikt worden.[29]