Elfstedenkruisje

Toen in 1909 de eerste Elfstedentocht werd geschaatst, kwam al snel de vraag op welke medaille men zou uitreiken aan de volbrengers van de tocht. Verschillende ontwerpen werden ingezonden. Uiteindelijk werd ervoor gekozen om de medaille te baseren op een erekruisje dat in 1898 werd uitgereikt aan Mindert Hepkema toen deze de Fietselfstedentocht van dat jaar voltooide.

Personen die een officiële Elfstedentocht voltooien binnen de door de Koninklijke Vereniging De Friesche Elf Steden gestelde voorwaarden krijgen een Elfstedenkruisje uitgereikt. Zo moet een deelnemer lid zijn van de Vereniging de Friesche Elf Steden, een startbewijs hebben ontvangen voor de tocht, moet een toerschaatser voor middernacht binnen zijn en moet een wedstrijdschaatser binnen 120% van de tijd van de winnaar van de Elfstedentocht binnen zijn, en moet een volle stempelkaart worden ingeleverd.[1]

Het Elfstedenkruisje is in 1909 door Pim Mulier ontworpen voor de eerste Elfstedentocht.[2] Het kruisje bestaat uit een medaille in de vorm van het Maltezer kruis, met in het midden een cirkelvorm. Op deze cirkel staat in email het wapen van de provincie Friesland afgebeeld. Daaromheen staat in een cirkel te lezen De Friesche Elf Steden. Het kruisje heeft ongeveer de grootte van een kwartje en weegt rond de zeven gram.

Het kruis is erg klein en werd zonder lint uitgereikt. Het werd dan ook niet gedragen. Omdat het elfstedenkruis geen officieel erkende onderscheiding was werd het, anders dan het officieel erkende Kruis voor betoonde marsvaardigheid (het Vierdaagsekruis) niet opgenomen in de limitatieve en voor militairen verplichtende, Besluit Draagvolgorde Onderscheidingen van het Ministerie van Defensie. Het kwam ook niet voor in de officiële draagvolgorde van de Nederlandse onderscheidingen.

Het Elfstedenkruisje had tot 2012 dus geen officiële erkenning of status. Daarin kwam in december 2012 verandering. De Vereniging de Friesche Elf Steden werd "koninklijk" en op 14 december 2012 werd bekendgemaakt dat in het vervolg een draaginsigne (ook wel: draaglintje) mag worden gedragen. Minister van Binnenlandse Zaken Ronald Plasterk heeft, op initiatief van de Vereniging de Friesche Elf Steden en Commissaris van de Koningin in Friesland Jorritsma en op advies van de Kanselier der Nederlandse Orden luitenant-generaal de Kleyn, toegestemd.[3]

Het Elfstedenkruisje werd voor deze onderscheiding niet aangepast en blijft met de maat van 25 millimeter bij 25 millimeter veel kleiner dan de andere Nederlandse en erkende onderscheidingen. Na de eerstvolgende te verrijden tocht zal het uiterlijk van het kruisje worden aangepast aan het verworven predicaat Koninklijk, dat de Vereniging de Friesche Elf Steden sinds haar 100-jarig jubileum mag dragen.

Alle leden die toekomstige tochten uitschaatsen, ontvangen het draaginsigne (knoopsgatversiersel) en het uitreikversiersel, het Elfstedenkruisje met bijbehorend lintje. Leden van de vereniging die het kruisje kregen bij eerdere tochten, kunnen het bijbehorende lintje en het draaginsigne alsnog aanschaffen. Het aanmerken van het Elfstedenkruisje als officiële onderscheiding gebeurde dus met terugwerkende kracht.

Militairen die een kruisje hebben ontvangen, mogen het kruisje in de toekomst op hun uniform dragen. Een officieel besluit, een gewijzigd Voorschrift Militair Tenue, is nog niet afgekondigd.[4] Voor burgers is het wachten op een nieuw Besluit Draagvolgorde Onderscheidingen.

Op 30 april 2013 droeg koning Willem-Alexander bij de troonswisseling een Elfstedenkruisje aan een wit lint met blauwe strepen. Het kruisje hing tijdens de inhuldiging in de Nieuwe Kerk tussen de miniaturen op de revers van zijn rokkostuum.[5] Het Elfstedenkruisje is zo klein dat het, om tussen de andere miniaturen van veel grotere onderscheidingen te kunnen hangen, zelf niet geminiaturiseerd hoeft te worden.

De Iisfretter of Elfstedenrijder (1966) door Auke Hettema (oude locatie)

Naast het Elfstedenkruisje ontvangen de eerste elf gefinishte mannen een medaille, evenals de eerste drie gefinishte vrouwen. Daarnaast krijgt de winnaar de Pim Mulier wisselprijs, een grote zilveren schaal. De winnares krijgt een zilveren bokaal en zilveren wisselbeker. Verder worden de namen van de winnaars van de tocht gegraveerd in de sokkel van het beeld van de Elfstedenrijder, dat sinds 2015 bij de Elfstedenhal staat. Voorheen stond het beeld op diverse andere locaties.

Bij de vijftiende Elfstedentocht in 1997 ontstond er enige commotie toen aan de wedstrijdschaatser Piet Kleine geen Elfstedenkruisje werd verleend. De oud-wereldkampioen allround schaatsen, die zich in de kopgroep bevond, miste bij Hindeloopen een slecht aangegeven verborgen stempelpost. Door de televisiecamera's was te zien dat hij de post wel passeerde.