Gaffeltandmos-jeneverbesstruweel

• Synoniemen: Dicrano-Juniperetum communis Barkm. 1968 in Westh. et den Held 1969
• Frans: Fourrés à Juniperus communis sur landes
• Duits: Wacholder-Gebüsch
• Engels: Dicranium moss and juniper scrub
• Syntaxoncode (Nederland): 41Aa1
• Natura 2000-code: 5130 - Juniperus communis-formaties in heidevelden of op kalkgrasland

De naam Dicrano-Juniperetum is afgeleid van de wetenschappelijke namen van de belangrijkste kensoorten van dit verbond, het gerimpeld gaffeltandmos (Dicranum polysetum) en de jeneverbes (Juniperus communis).

Het gaffeltandmos-jeneverbesstruweel is een voor Nederland vrij zeldzaam en voor Vlaanderen zeer zeldzaam en bedreigd bostype, dat voorkomt op droge, kalkarme en voedselarme zandbodems zoals op stuifzand, op droge heide en in kalkarme duinen.

Deze vegetatie ontstaat door gebrek aan beheer uit associaties van de droge heide en zal na verloop van lange tijd verder evolueren naar het kussentjesmos-dennenbos.

Soortensamenstelling

Zomereik

Jeneverbes

Struikhei

Bochtige smele

Wilgenroosje

Smalle stekelvaren

Gerimpeld gaffeltandmos

Gewoon gaffeltandmos

Bronsmos

Heidefranjemos

Open rendiermos

De associatie is zeer soortenrijk. Ze heeft geen specifieke kensoorten, maar wordt gekenmerkt door de zeer frequente aanwezigheid van jeneverbes, en verder een groot aantal soorten die de associatie differentiëren van de andere associaties in het verbond. De grove den, kenmerkend voor het verbond, komt in deze associatie slechts af te toe voor.

Verder bevat deze gemeenschap vooral planten van soorten van de klasse van de droge heiden en de klasse van de heischrale graslanden, zoals struikhei, bochtige smele en schapenzuring, naast soorten van stikstofrijkere standplaatsen zoals wilgenroosje en smalle stekelvaren.

Ten slotte vinden we in deze associatie talrijke bladmossen als het gerimpeld en gewoon gaffeltandmos, levermossen als het heidefranjemos en korstmossen als het open rendiermos en fijn bekermos terug. Deze rijkdom aan mossen onderscheid de associatie met de andere associatie met jeneverbes, de veel graziger associatie van hondsroos en jeneverbes.

De voor België en Nederland belangrijkste soorten zijn:

Boomlaag

Kensoort	Diff.soort	Presentie	Nederlandse naam	Wetenschappelijke naam	Opmerking
kV		>30%	Grove den	Pinus sylvestris
		>60%	Zomereik	Quercus robur
		>40%	Zachte berk	Betula pubescens

Struiklaag

Kensoort	Diff.soort	Presentie	Nederlandse naam	Wetenschappelijke naam	Opmerking
		100%	Jeneverbes	Juniperus communis
		>50%	Wilde lijsterbes	Sorbus aucuparia
		>40%	Sporkehout	Rhamnus frangula
		>40%	Amerikaanse vogelkers	Prunus serotina

Kruidlaag

Kensoort	Diff.soort	Presentie	Nederlandse naam	Wetenschappelijke naam	Opmerking
	dA	>90%	Struikhei	Calluna vulgaris	t.o.v. kussentjesmos-dennenbos
		>70%	Bochtige smele	Deschampsia flexuosa
	dA	>60%	Schapenzuring	Rumex acetosella	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos
	dA	>50%	Zandstruisgras	Agrostis vinealis	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos
	dA	>40%	Gewone eikvaren	Polypodium vulgare	t.o.v. kussentjesmos-dennenbos
	dA	>40%	Pilzegge	Carex pilulifera	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos
	dA	>40%	Wilgenroosje	Chamerion angustifolium	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos
	dA	>40%	Fijn schapengras	Festuca filiformis	t.o.v. kussentjesmos-dennenbos
		>30%	Liggend walstro	Galium saxatile
		>30%	Smalle stekelvaren	Dryopteris carthusiana
		>20%	Kraaihei	Empetrum nigrum
		>20%	Gewone dophei	Erica tetralix
	dA		Grasklokje	Campanula rotundifolia	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos
	dA		Hondsviooltje	Viola canina	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos
	dA		Vogelmuur	Stellaria media	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos

Moslaag

Kensoort	Diff.soort	Presentie	Nederlandse naam	Wetenschappelijke naam	Opmerking
kV		>30%	Gerimpeld gaffeltandmos	Dicranum polysetum
kK		>10%	Gestekeld tandmos	Barbilophozia hatcheri
		>90%	Gewoon gaffeltandmos	Dicranum scoparium
		>90%	Bronsmos	Pleurozium schreberi
		>80%	Heideklauwtjesmos	Hypnum jutlandicum
	dA	>70%	Gewoon peermos	Pohlia nutans	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos
		>60%	Heidefranjemos	Hypnum cupressiforme
	dA	>60%	Open rendiermos	Cladonia portentosa	t.o.v. kussentjesmos-dennenbos
	dA	>60%	Breekblaadje	Campylopus pyriformis	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos
	dA	>50%	Gewoon pluisjesmos	Dicranella heteromalla	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos
	dA	>40%	Gewoon dikkopmos	Brachythecium rutabulum	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos
	dA	>40%	Fijn bekermos	Cladonia chlorophaea	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos
		>40%	Glanzend tandmos	Barbilophozia barbata
	dA	>40%	Gewoon kantmos	Lophocolea bidentata	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos
		>40%	Fraai haarmos	Polytrichum formosum
		>40%	Bruin heidestaartje	Cladonia glauca
	dA	>30%	Gewoon draadmos	Cephaloziella divaricata	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos
		>30%	Groot laddermos	Pseudoscleropodium purum
		>20%	Boskronkelsteeltje	Campylopus flexuosus
	dA	>20%	Ruig haarmos	Polytrichum piliferum	t.o.v. korstmossen-dennenbos en kussentjesmos-dennenbos

Het gaffeltandmos-jeneverbesstruweel is typisch voor laaglanden en heeft in Europa een areaal dat zich buiten België en Nederland uitstrekt tot Noord-Duitsland, Denemarken en Zuid-Zweden.

In Nederland is het vrij zeldzaam en komt enkel voor in de zandgronden in het oosten, voornamelijk in Drenthe, Overijssel, de Veluwe, de Achterhoek, het oosten van Noord-Brabant en Midden-Limburg.

In Vlaanderen komt het voor op verspreide locatie in de Kempen, met als belangrijkste het Heiderbos in As met 14 ha jeneverbesstruweel.

Net als de meeste voedselarme bossen worden gaffeltandmos-jeneverbesstruwelen bedreigd door verruiging, en dat vooral door hoge stikstofdeposities vanuit de atmosfeer, en door omzetting van heide naar landbouwgebied.

Andere bedreigingen zijn het versnellen van de verbossing met vliegdennen uit nabijgelegen dennenbossen. Jeneverbesstruwelen zijn gevoelig voor beschaduwing en verdwijnen onder hogere bomen.

In Vlaanderen en Nederland is sinds halfweg de 20e eeuw geen spontane verjonging meer waargenomen in jeneverbesstruwelen, een verschijnsel met onbekende oorzaak. De laatste jaren worden op verschillend plaatsen in Nederland echter terug kiemplanten aangetroffen.