Slag bij Colenso

Kort voor het uitbreken van de oorlog werd generaal Sir Redvers Buller benoemd tot opperbevelhebber van alle Britse troepen in Zuid-Afrika. Bij zijn aankomst waren verschillende Britse garnizoenen al belegerd met een zeer beperkte communicatie tussen hen. Nadat hij divisies onder bevel van Lord Methuen en Gatacre naar respectievelijk het westelijke en centrale front had gestuurd, nam hij zelf het bevel over de grootste divisie en verbond hij zich ertoe hen te leiden om de belegerde stad Ladysmith in het huidige KwaZulu-Natal te ontzetten.

De Boeren-troepen maakten verschillende invallen en verkenningsreizen naar het zuidelijke deel van de Natal-kolonie aan het front, maar telkens ontmoetten ze oog in oog met het Britse leger. Ze trokken zich uiteindelijk terug naar de noordkant van de rivier de Tugela, waar ze zich ingraven om de weg en de spoorlijn naar Ladysmith te blokkeren. Buller was niet in staat flankaanvallen uit te voeren vanwege een gebrek aan wagons en trekdieren en besloot daarom tot een directe frontale aanval nabij de spoorlijn, die ook zijn communicatielijn was.

Buller was van plan zijn 5e brigade, een Ierse eenheid onder bevel van generaal-majoor Hart, naar een brug te sturen twee mijl stroomopwaarts van het dorp Colenso.

Een andere brigade onder bevel van generaal-majoor Hildyard zou de stad zelf overnemen (waar een weg- en spoorwegbrug bestond). Op hun rechte lijn probeerden een brigade van het koloniale lichtpaard en bereden infanterie een kleine heuvel, bekend als Hlangwane, ten zuiden van de Tugela over te nemen en bezet door de Boeren strijdkrachten om de dreiging aan hun linkerflank af te weren. Nog eens twee infanteriebrigades zouden als reserve dienen.

Generaal Louis Botha blies de spoorwegbrug op maar liet de wegbrug opzettelijk intact, in de hoop dat ze de Engelsen in een val konden brengen en vervolgens de brug achter hen konden beschadigen of vernietigen met artillerievuur om te voorkomen dat ze ontsnapten.

Vroeg in de ochtend van 15 december 1899 leidde Hart zijn troepen gedurende een half uur naar een paradeplaats en leidde hen vervolgens in gesloten gelederen naar de rivier. Zijn lokaal aangeworven gids, die helemaal geen Engels kon spreken, leidde de brigade naar de verkeerde doorwaadbare plaats aan het einde van een kronkelende rivier. Botha had zijn mannen het bevel gegeven niet te schieten voordat de Britten de rivier probeerden over te steken, maar de brigade van Hart, die gevangen zat in de bocht, was een te verleidelijk doelwit. De Boeren begonnen te schieten en Hart's brigade leed een verlies van meer dan 500 man voordat ze zich konden terugtrekken.

Ondertussen verhuisde Hildyard naar Colenso met twee batterijen veldkanonnen onder het commando van kolonel Long als zijn voorhoede, waar ze de kanonnen op een opvallende afstand van de dichtstbijzijnde Boerenlijnen inzetten. Wederom was het een te aantrekkelijk doelwit en de Boeren begonnen te schieten. De Britse schutters vertelden aanvankelijk de Boeren om te vechten, maar werden uiteindelijk gedwongen dekking te zoeken in een donga (een droge rivierbedding) achter de kanonnen. Buller, die hoorde dat zijn Light Horse Brigade aan de voet van Hlangwane was vastgezet en daarom niet in staat was de mars voort te zetten, besloot de terugtocht uit te stellen, zelfs als Hildyard erin slaagde om Colenso in te nemen.

Buller, die zelf lichtgewond was geraakt, riep vrijwilligers op om Long's wapens te helpen herstellen. Twee teams slaagden erin om twee van de kanonnen terug te trekken, maar een andere poging mislukte toen de vrijwilligers door het geweervuur van de Boeren werden neergeschoten. Een van hen was luitenant Freddy Roberts, de enige zoon van Lord Marshal Lord Roberts.

De Britten trokken zich 's middags terug naar hun kamp en tien kanonnen en vele gewonde kanonnen evenals enkele troepen van Hildyard.

Hoewel Generaal Buller werd vervangen als Lord Commander door Lord Roberts, bleef Buller het commando voeren in Natal ondanks de dood van Freddy Roberts.

De daaropvolgende maand zette Buller zijn oorspronkelijke aanvalsplan op de Boerenflank voort. Dit leidde echter tot een verdere nederlaag tijdens de Slag bij Spy Head. Hij keerde uiteindelijk terug naar Colenso en vocht zich een weg over de rivier de Tugela door de boerenflank over te steken en Hlangwane in te nemen. Het duurde echter nog tien dagen vechten, maar de strijdkrachten van Botha moesten zich uiteindelijk terugtrekken. Ladysmith werd vervolgens op 28 februari 1900 ontzet.

Vier Britse soldaten werden geëerd met het Victoria Cross in de Slag bij Colenso (de Boerenrepublieken gaven dergelijke prijzen niet tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog). De vier maakten allemaal deel uit van de groep die erin slaagde twee van de Britse kanonnen te redden onder intens geweervuur. Het waren kapitein Walter Congreve, kapitein Harry Scofield, korporaal George Nurse en luitenant Frederick Roberts die tijdens de strijd dodelijk gewond raakten en na zijn dood de eerste Britse soldaat werden die het Victoria Cross ontving.