Beschaving

Het synoniem civilisatie is afgeleid van het Latijnse civis, dat burger of stedeling betekent. De notie van beschaven, bijschaven of minder ruw maken met een schaaf is afkomstig van het Latijnse woord erudere (ex- = uit, rudis = ruw, onbewerkt), dat herkenbaar is in eruditie.

Beschaving kan dan ook een norm van gedrag betekenen, gelijkend op etiquette. Beschaafd gedrag of beschaafdheid wordt tegenover ruw of barbaars gedrag gesteld. In deze betekenis impliceert beschaving verfijning van individuen.

Gedurende de achttiende eeuw ontstond onder invloed van de Verlichting de betekenis voor beschaven van het aanleren van kennis en normen. In het heersende vooruitgangsgeloof van die tijd was beschaving de hoogste trede van een ontwikkelingsproces. Men werd verondersteld zich daarmee te onderscheiden van eerdere barbaarse samenlevingen. Beschaving werd hiermee steeds meer synoniem aan cultuur.

Voor andere samenlevingen zou deze vorm van beschaving te bereiken zijn wanneer men zich aanpaste aan de Europese ontwikkelingen, waarmee het een inclusief begrip is. Gedurende de negentiende eeuw won dit etnocentrisch beeld terrein. De complexe eigen maatschappij werd als superieur beschouwd ten opzichte van andere minder complexe maatschappijen. Daarmee legitimeerde men de overheersing van andere volkeren. Naast het imperialisme bevorderde dit eveneens een steeds racistischer beeld van superioriteit.

De sterke beladenheid maakte dat dit begrip op deze manier steeds minder gebruikt werd. Daarbij speelde ook mee dat men cultuur en beschaving steeds meer als aparte begrippen ging beschouwen.

De eerste beschavingen ontstonden in de Vruchtbare Sikkel.

Gedurende de negentiende eeuw verschuift de nadruk naar een exclusieve betekenis, een beschaving waar niet iedereen deel van uitmaakt. Een beschaving is hier een complexe maatschappij die opkomt, bloeit en ondergaat. Een beschaving in deze zin is sedentair, bedrijft landbouw, kent een specialisatie en arbeidsverdeling die het mogelijk maakt om overschotten te produceren en te verhandelen en een sociale differentiatie te ontwikkelen met religieuze, politieke en culturele elites. Daarnaast bestaan hier steden en een bureaucratisch bestuur waar gebruik wordt gemaakt van het schrift. Daarbij hebben ze een dusdanig omvang dat ze meerdere kleinere culturen omvatten en bestaan ze ook geruime tijd.

Op basis hiervan kan het begrip gebruikt worden om specifieke samenlevingsvormen te onderzoeken. Hierbij worden wel de vroege beschavingen onderscheiden van de klassieke en de postklassieke beschavingen. De vroege beschavingen zijn de grote valleibeschavingen:

• de stadstaten van Soemer tussen de Eufraat en Tigris;
• Egypte langs de Nijl;
• de Indusbeschaving;
• China rond de Gele Rivier en de Jangtsekiang.

Soms worden hier ook de vroege beschavingen van Meso-Amerika en Zuid-Amerika bij genoemd.

Als klassieke beschavingen worden beschouwd:

• het Perzische Rijk;
• Griekenland en de hellenistische wereld;
• het Romeinse Rijk;
• het China van de Han-dynastie;
• het India van de Mauryadynastie;
• de Olmeken.

Soms worden hier ook het Ghanese Rijk, Mali en het Songhai-rijk in Afrika toe gerekend.

De postklassieke beschavingen zijn:

• de Islamitische wereld;
• het Byzantijnse Rijk;
• de Tang- en Song-dynastie;
• het Mongoolse Rijk;
• de Tolteken en Azteken in Midden-Amerika;
• de Inca's in de Andes.

• Geschiedenis van de wereld

• Mazlish, B. (2004): Civilization and its contents, Stanford University Press
• Keken, Hans van, De sociogenese van de begrippen beschaafd en beschaving (Amsterdam 1979)
• Vanhaute, E. (2008): Wereldgeschiedenis. Een inleiding, Academia Press, Gent

Zie de categorie Beschaving van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Zoek beschaving op in het WikiWoordenboek.