Zaak-Lucia de Berk

Op 24 maart 2003[6] werd De Berk door de rechtbank in Den Haag veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf voor de moord op vier patiënten en pogingen tot moord op drie patiënten. Bij de uitspraak werd een waarschijnlijkheidsberekening gebruikt, die leek uit te wijzen dat er een kans van 1 op 342 miljoen bestaat dat een verpleegkundige bij zoveel van de overlijdensgevallen dan wel reanimatie-incidenten betrokken is. De Berk werd echter alleen veroordeeld voor gevallen waarbij ander bewijs aanwezig zou zijn of waarin geen medische oorzaak het incident kon verklaren (preciezer: geen expert gevonden kon worden die dat wilde verklaren).

In hoger beroep op 18 juni 2004[7] werd De Berk schuldig verklaard aan zeven moorden en drie pogingen tot moord in drie Haagse ziekenhuizen; het Juliana Kinderziekenhuis, het Rode Kruis Ziekenhuis en het Leyenburg Ziekenhuis waar zij eerder werkte. In twee gevallen achtte het hof bewezen dat De Berk de patiënten had vergiftigd. Met betrekking tot de andere gevallen oordeelden de rechters van het hof dat ze alleen konden worden verklaard door een door De Berk veroorzaakt misdrijf. Zij kreeg in hoger beroep niet alleen levenslang opgelegd maar ook tbs met dwangverpleging, hetgeen een ongebruikelijke combinatie was. Het Gerechtshof achtte de straf echter noodzakelijk gezien de mogelijkheid van een toekomstige gratieverlening.

Het gerechtshof motiveerde zijn beslissing uitgebreid. Tijdens de behandeling van het hoger beroep werden vele deskundigen gehoord, ook deskundigen die waren aangedragen door de verdediging. De uiteindelijke veroordeling was met name gebaseerd op de deskundige verklaring van professor F.A. de Wolff dat het eerste slachtoffer was overleden als gevolg van een niet-therapeutische toediening van digoxine. De Wolff was als deskundige gehoord op verzoek van de verdediging. Door deze verklaring stond voor het Hof vast dat ten minste het overlijden van dit slachtoffer het gevolg was van een misdrijf. Dat was de belangrijkste schakel die uiteindelijk ook het bewijs in de andere negen zaken rond zou krijgen.

De tweede schakel vond het Hof in het dagboek van De Berk.

Tegen de uitspraak van het gerechtshof ging De Berk in cassatie. De Hoge Raad besliste op 14 maart 2006[8] dat de combinatie van levenslange gevangenisstraf en tbs niet mogelijk was. Alle andere klachten, waaronder die over de bewijsvoering, werden verworpen. Enkele dagen na deze uitspraak werd De Berk getroffen door een herseninfarct en opgenomen in het ziekenhuis van de Scheveningse gevangenis.

Op 13 juli 2006[9] werd De Berk door het gerechtshof Amsterdam opnieuw tot levenslang veroordeeld.

De wetenschapsfilosoof Ton Derksen diende een verzoek in om de zaak voor nader onderzoek aan te bieden bij de commissie-Posthumus II. Deze commissie onderzoekt afgesloten rechtszaken om te kijken of er geen sprake is van gerechtelijke dwalingen. De aanleiding hiervoor was dat de medische deskundigen die tijdens de rechtszaak een natuurlijke oorzaak bij de bewezen gevallen uitsloten, niet over alle relevante informatie hebben beschikt, zoals het rapport dat twee jaar bij het NFI heeft gelegen. Dit verzoek werd toegekend op 19 oktober 2006 door de Toegangscommissie van de Commissie evaluatie afgesloten strafzaken (Posthumus II).[10][11] De commissie-Posthumus II zou vooral gaan kijken naar twee kwesties:

• Of in de tijd dat Lucia de B. bij de verschillende ziekenhuizen werkte er meer onverklaarbare sterfgevallen waren waar Lucia de B. niet bij aanwezig was en of de rechters daarvan op de hoogte zijn gebracht.
• Of de getuige-deskundigen op de hoogte waren van alle details[12] omtrent de doodsoorzaken van de verschillende slachtoffers.

De Commissie evaluatie afgesloten strafzaken (CEAS) bracht op 29 oktober 2007 het advies uit aan het Openbaar Ministerie om een herzieningsverzoek bij de Hoge Raad in te dienen.

De commissie adviseerde de rechtszaak tegen Lucia de Berk te herzien, wegens door justitie onjuist geïnterpreteerde en op onvoldoende gegevens gebaseerde deskundigenverklaringen, wegens onjuiste toxicologische conclusies, alsmede wegens de constatering dat Lucia de B. te snel als verdachte werd aangemerkt en te weinig rekening werd gehouden met alternatieve scenario's.
De commissie vond dat in het proces te weinig aandacht was besteed aan verschillende opvattingen van deskundigen over de vergiftiging van een zeven maanden oude baby. Met name de conclusie van een van de deskundigen, Freek de Wolff, die stelde dat de baby door digoxinevergiftiging om het leven was gekomen, kon in de ogen van de commissie geen stand houden.

In de twee jaar voordat De Berk werkzaam was in het ziekenhuis overleden minstens zoveel patiëntjes als toen zij er werkte. De CEAS vond het onjuist dat de politie niet heeft gekeken of daar ook verdachte gevallen bij zaten. Dat had mogelijk tot een andere conclusie geleid.

Tijdens de rechtszaak van 13 juli 2006 presenteerde het Openbaar Ministerie (OM) een rapport van een laboratorium uit Straatsburg, dat pas na de behandeling van het hoger beroep werd afgerond en dat vervolgens twee jaar bij het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) had gelegen. Volgens het OM bevatte het rapport geen nieuwe feiten, maar volgens de verdediging bleek eruit dat bij een van de twee bewezen gevallen geen sprake was van vergiftiging.[14] Het rapport handelde over de gevonden concentratie digoxine met de HPLC-MS-methode, die digoxine kan onderscheiden van het lichaamseigen DLIS. De eerder gebruikte methode kon dit niet en telde de concentratie DLIS die van nature in het lichaam aanwezig is, op bij de concentratie van het medicament digoxine. Zodoende leek de gevonden hoeveelheid digoxine hoger. Maar omdat het gerechtshof op 13 juli alleen een uitspraak mocht doen over de strafmaat en niet over de gebruikte bewijzen in de vorige processen, speelde het rapport geen rol tijdens deze zaak.

Amitava Dasgupta, hoogleraar pathologie aan de universiteit van Houston, Texas en een expert op het gebied van digoxine verklaarde dat een digoxinevergiftiging niet de doodsoorzaak van de baby geweest kon zijn.[15] De redenen die hij daarvoor noemde, waren:

1. de lage hoeveelheid digoxine in lever en nieren;
2. het snelle overlijden van de baby;
3. het hart was in ontspannen toestand.

De Groningse hoogleraar Klinische en Forensische Toxicologie Donald Uges werd gehoord door het hof. Hij stelde dat De Berk binnenkort vrijgesproken zou worden en dat het hof genoeg wist over de zogenaamde digoxinevergiftiging.[16][17][18]

Van de zeven ten laste gelegde moorden waren er twee waarvan door het Hof bewezen werd geacht dat De Berk de patiënten heeft vergiftigd. De rechtbank paste vervolgens een zogenaamd schakelbewijs toe. Als er twee moorden bewezen waren, dan was ook bewezen dat de andere vijf verdachte sterfgevallen door De Berk moesten zijn veroorzaakt.

Deze redenatie was omstreden, want ook bij de twee door de rechtbank bewezen geachte moorden werd door sommige deskundigen een natuurlijke doodsoorzaak niet uitgesloten. Strijdpunt hierbij was of de aangetroffen gifstoffen niet door het lichaam zelf gemaakt konden worden en of de gebruikte meetmethodes wel juist waren toegepast. In het geval waarbij sprake zou zijn geweest van digoxinevergiftiging gaf de meting volgens de gouden standaard twee jaar later aan dat de gevonden dosis digoxine heel goed het lichaamseigen DLIS kon zijn.[14] De meting was toen uitgevoerd met een HPLC-MS methode die de twee verschillende stoffen, Digoxine en Digoxine-Like Immunoreactive Substances, wel kon onderscheiden. Hierover handelde het NFI-Rapport. In het andere geval zou er sprake kunnen zijn van een overdosis door een verkeerd recept, in welk geval er sprake zou zijn van een medische fout. Maar bij beide kinderen was de vraag hoe en wanneer De Berk de overdosis had kunnen geven. Een van de twee kinderen was op het in eerder onderzoek bepaalde moment, dat de overdosis toegediend had moeten worden, losgekoppeld van de monitor voor een consult door twee artsen. Dit gaf de tijdtabel van de monitor aan. Dit betekende dat op het moment van vergiftiging het betreffende kind een consult had van twee artsen.

Volgens de eerste aanklacht van het OM zou De Berk verantwoordelijk zijn geweest voor dertien sterfgevallen. Bij nader onderzoek bleek echter dat haar betrokkenheid bij een aantal van deze gevallen niet bewezen kon worden. Zij had bijvoorbeeld geen dienst op de dag dat de patiënten overleden. Verder was het opvallend dat er voor alle sterfgevallen in eerste instantie door de arts een natuurlijke doodsoorzaak werd opgegeven.

Pas na het laatste sterfgeval, en in een aantal gevallen zelfs jaren later, werden deze gevallen als medisch onverklaarbaar gekwalificeerd. Deze gang van zaken is onder medici omstreden.

Hard bewijs tegen De Berk was er niet; zij was niet op heterdaad betrapt en had altijd ontkend schuldig te zijn. Bij haar veroordeling had de rechtbank onder andere gebruikgemaakt van statistische berekeningen.[19][20] In de NOVA-uitzending van 4 november, 2003[21] zei de hoogleraar strafrecht Theo de Roos: "In de Lucia de B.-zaak is het statistisch bewijs ontzettend belangrijk geweest. Ik zie niet hoe men zonder dat bewijs tot een veroordeling zou zijn gekomen." In deze uitzending kwam ook de rechtspsycholoog Elffers aan het woord, die hier stelde dat de kans dat een verpleegkundige, werkzaam op de drie ziekenhuisafdelingen, bij toeval bij zoveel van de onverklaarbare overlijdensgevallen en reanimaties op élk van de drie afdelingen aanwezig was, één op 342 miljoen zou zijn. De relevantie van dit getal was zeer omstreden.[22] De econometrist Aart de Vos was de eerste die de conclusie van Elffers aanvocht in een uitgebreid artikel in de wetenschapsbijlage van NRC Handelsblad van 13 maart 2004 en die met Bayesiaanse statistische argumenten tot een geheel andere conclusie kwam. Men leek er bij voorbaat van uit te gaan dat er door een verpleegkundige moorden werden gepleegd; men wilde alleen nog nagaan door welke.[23] Er werd ook van uitgegaan dat in het geval dat alle verpleegkundigen wel onschuldig zouden zijn, diensten willekeurig verdeeld werden over de verpleegkundigen.[24][25] De vermenigvuldiging van kansen over drie afdelingen, was fout: om p-waardes (overschrijdingskansen) voor drie afdelingen te combineren diende men een correctie aan te brengen voor het aantal gecombineerde p-waardes, waardoor de kans één op de miljoen werd (Fisher's method for combination of independent p-values).[26][27]

In het hoger beroep zei het gerechtshof statistiek niet meer gebruikt te hebben. Het hof bleef echter gebruikmaken van statistische gegevens en argumentatie: het werd evident geacht dat zoveel incidenten tijdens Lucia's diensten geen toeval kon zijn, en een aantal mogelijke alternatieve verklaringen die de rechtspsycholoog Elffers had genoemd werden een voor een expliciet afgevoerd.[28] Derksen had aan de commissie-Buruma (Posthumus II, ook wel de commissie-Grimbergen genoemd) vermeld dat het aantal verdachte incidenten dat aan De Berk werd toegeschreven te groot was, en het aantal door andere verpleegkundigen meegemaakte, te klein. De aanklager had namelijk systematisch de beoordeling gekozen (of een incident verdacht is of niet) die ongunstig was voor De B., waarbij men soms specialist A boven specialist B verkoos, soms andersom, soms weer een andere C, enzovoorts. Met hierdoor aangepaste cijfers steeg de kans tot ruwweg één op vijftig.[29] De statistici Richard Gill en Piet Groeneboom kwamen echter op een nog grotere kans van één op negen.[30]

Piet Groeneboom vestigde de aandacht op het gebrek aan professionaliteit van de personen die de bijzonder sterke uitspraken van statistische aard hebben gedaan aan het begin van de zaak (zoals de kans van een op 342 miljoen van de rechtspsycholoog Henk Elffers), en het feit dat noch de rechtbank of het hof, noch de commissie-Grimbergen (Posthumus II) hoogleraren in de mathematische statistiek geraadpleegd hadden.[31] Pas nadat deze commissie al een jaar bezig was en herhaaldelijk was aangeschreven door de hoogleraar statistiek Richard Gill, was de commissie bereid een kort onderhoud met hem te hebben. Het gebruik van statistiek in het arrest werd door P. Groeneboom geanalyseerd in postings op zijn blog.[32]

Philip Dawid, hoogleraar statistiek aan de universiteit van Cambridge, uitte eveneens kritiek op het onderzoek in een uitzending van NOVA, waarin ook werd gesproken met de toxicoloog Dasgupta. Naar zijn mening was het onderzoek niet professioneel uitgevoerd, waren de verkeerde gegevens gebruikt en waren er gegevens verkeerd geïnterpreteerd. Dawid merkte in dit gesprek ook op dat het op zijn minst merkwaardig was dat na de komst van De Berk het aantal sterfgevallen juist licht daalde, namelijk van 7 naar 6 per jaar. Indien er inderdaad een seriemoordenaar in het ziekenhuis werkte, zou men wellicht eerder een toename van het aantal sterfgevallen verwachten.[33] Op initiatief van Richard Gill werd een petitie voor De Berk geopend.[34] Op 2 november 2007 werd een tussenstand aangeboden aan Minister van Justitie Hirsch Ballin en Staatssecretaris van Justitie Nebahat Albayrak. Ruim 1300 mensen, waaronder veel hoogleraren in diverse vakgebieden in binnen- en buitenland, hadden de petitie inmiddels ondertekend. In Nederland tekenden vrijwel alle hoogleraren statistiek en kansrekening de petitie.[35][36]

De Nederlandse Nobelprijswinnaar natuurkunde Gerard 't Hooft merkte bij zijn ondertekening (nummer 824) op: "Dat het gerechtshof pretendeert geen statistische argumenten te hebben gebruikt wordt door de verwoordingen van het vonnis weerlegd. Men laat de getallen, ofwel de wetenschappelijke onderbouwing, achterwege, maar legt wel een a priori verband tussen de diverse sterfgevallen waar Lucia de Berk aanwezig zou zijn geweest. Als men echt de rol van het toeval achterwege had willen laten had men de 7 gevallen alle afzonderlijk in beschouwing moeten nemen, en zich steeds moeten afvragen of er werkelijk sprake is geweest van moord dan wel dood door schuld of nalatigheid. De conclusie dat er van moord of poging tot moord sprake is kan alleen maar berusten op het argument van de coïncidentie, en dat argument had men niet mogen gebruiken. De teksten in het dagboek hadden als aanwijzing kunnen gelden, maar niet als onomstotelijk bewijs. Ik concludeer dat de bewijsvoering hier ondeugdelijk is geweest. Daar medisch personeel nu eenmaal beroepshalve veel betrokken is bij sterfgevallen dient het gerecht daarbij nog meer dan in andere gevallen terughoudend te zijn in aanklachten van dood door schuld, laat staan moord."

Wat voor het Hof ook een rol in de veroordeling van De Berk speelde waren haar dagboeken. Zo schreef zij op de dag van het overlijden van een van haar patiënten, een bejaarde dame die in een terminaal stadium van kanker was, dat zij had toegegeven aan haar compulsie.
Ook was in de dagboeken te lezen dat ze 'een heel groot geheim' had, en schreef ze over 'mijn dwangmatige neigingen'. Volgens De Berk ging het hierbij om haar passie voor het leggen van tarotkaarten, ze zag dit als een alternatieve maar niet respectabele manier van hulpverlenen. Het Hof echter interpreteerde het 'geheim' en de 'dwangmatige neigingen' als haar dwang om te moorden. Er zijn geen getuigen die De Berk tarotkaarten hebben zien leggen voor patiënten. De Berk verklaarde zelf dat ze dit in het geheim deed, omdat ze het niet vond passen in de klinische setting van een ziekenhuis. Volgens het Hof rijmde het leggen van kaarten als 'dwangmatige handeling' ook niet met 'misschien een uiting van vermoeidheid', zoals ze het tegelijkertijd beschreef. Haar dochter Fabiënne verklaarde in een interview in het televisieprogramma Pauw & Witteman, dat sommige aantekeningen in de dagboeken 'pure fictie' zijn, die haar moeder mogelijk wilde gebruiken in een te schrijven thriller, in de sfeer van Stephen King. Later is dit dagboek ook een belangrijke rol gaan spelen in de verfilming.