Veenhuizen (Noordenveld)

Veenhuizen vormde oorspronkelijk een veenontginningsdorp[2] dat reeds wordt genoemd in 1381 als Veenhuysen. In 1823 veranderde het aanzien van het dorp volledig toen er drie grote gestichten voor bedelaars, landlopers en wezen werden gebouwd. De Maatschappij van Weldadigheid wilde de armen door middel van arbeid op het land en in de vervening heropvoeden. Aanvankelijk bood men arme gezinnen uit de grote steden de gelegenheid vrijwillig naar Drenthe te komen en zich daar in koloniën te vestigen. Het idee hierachter was dat men zo als boer een nieuw bestaan kon opbouwen. Plaatsen als Frederiksoord en Wilhelminaoord zijn ook op deze manier ontstaan. Omdat blijkbaar niet iedereen uit vrije wil deze oplossing wilde kiezen, bouwde de Maatschappij in Ommerschans en Veenhuizen grote vierkante dwanggestichten.

Ieder gebouw leverde onderdak aan gemiddeld 1200 gevangenen, of verpleegden zoals ze toen nog werden genoemd. Ze werden ondergebracht in slaapzalen van 80 mensen, die overdag werden omgebouwd tot werk- en eetzalen. De kenmerkende gebouwen in Veenhuizen worden tegenwoordig meer en meer bewoond door burgers die niets van doen hebben met Justitie. In de jaren zeventig van de twintigste eeuw werden Norgerhaven en Esserheem omgebouwd tot bewaarplaats voor zwaargestraften.

In 1859 nam de rijksoverheid de gestichten over en maakte er in de jaren zeventig van de negentiende eeuw rijkswerkinrichtingen van. Justitie bouwde rond 1900 vervolgens twee nieuwe gevangenissen, ontworpen door Johan Frederik Metzelaar en zijn zoon Willem Cornelis Metzelaar: Norgerhaven en Esserheem. Vader en zoon Metzelaar ontwierpen daarnaast vele bewaarderswoningen en dienstgebouwen. Een deel daarvan is inmiddels verkocht, maar een groot aantal gebouwen is tot op heden bezit van de Staat (Rijksvastgoedbedrijf).

In het bos bij het dorp was tot 1 januari 2014 nog een gevangenis gevestigd: Groot Bankenbosch. Daarna resteerden er nog drie grote inrichtingen. Ook was er tot 2014 nog een kleine half-open inrichting genaamd de Fleddervoort. Hier zaten 24 gedetineerden het einde van hun strafperiode uit.

Sinds 1970 leven er in Veenhuizen geen 'verpleegden' meer. Het dorp telt echter nog steeds drie strafinrichtingen, waarin in totaal ruim 1.000 gedetineerden vastzitten. Veenhuizen is pas sinds 1981 vrij toegankelijk. Daarvoor mochten – naast de gevangenen - alleen het gevangenispersoneel en hun gezin het dorp in. Wie met pensioen ging of een baan buiten Veenhuizen vond, moest verhuizen.

In Veenhuizen staan meer dan 100 rijksmonumenten, waaronder de elektriciteitscentrale, het oude hospitaal en het Tweede Gesticht dat als enige gesticht de tand des tijds heeft doorstaan, al is een van de vier vleugels verdwenen. In dit gesticht, waarin lange tijd gedetineerden te werk waren gesteld, is tegenwoordig het Gevangenismuseum gevestigd.

Een deel van het dorp is een beschermd dorpsgezicht.

Naast de complexen van justitie bevindt zich ook een munitiecomplex van het Ministerie van Defensie in Veenhuizen. Dit munitiecomplex is een van de grootste in Europa.[3]

Om de veiligheid in de drie grote Penitentiaire Inrichtingen (Esserheem, Norgerhaven, Groot Bankenbosch) te waarborgen, had het Ministerie van Justitie tot 1999 een eigen brandweerkorps. In 1999 is dit korps overgenomen door de gemeente Noordenveld, waar het nu een van de vier brandweerposten is. De gemeente heeft de brandweerpost van Veenhuizen in stand gehouden, omdat het vanaf de brandweerkazerne in Norg (volgens de wettelijke norm) te ver rijden is. Het Ministerie van Defensie heeft op het Munitie Magazijnencomplex (MMC) nog wel een eigen bedrijfsbrandweerkorps.

Sinds mei 2014 worden er in de voormalige penitentiaire inrichting Groot Bankenbosch asielzoekers opgevangen, waaronder ook nareizigers die in het kader van gezinshereniging naar Nederland zijn gekomen.[4][5]

Tussen Veenhuizen en Fochteloo ligt het natuurgebied het Fochteloërveen, onderdeel van het Nationaal Park Drents-Friese Wold. Het gebied is in de jaren 90 van de vorige eeuw twee keer geheel door brand verwoest, maar heeft zichzelf weer laten opbloeien. In 2011 heeft er ook een grote brand gewoed, hierbij is 100 hectare veengebied afgebrand.

De plaatselijke voetbalclub is VV Veenhuizen.

• Clemens van den Brink, schrijver.
• Johannes Hendrikus Sleurink, ridder Militaire Willems-Orde

• Joodse begraafplaats (Veenhuizen)

• Westendorp Boerma, Dr. J.J. Johannes van den Bosch als sociaal hervormer, de maatschappij van weldadigheid. P. Noordhoff, Groningen, 1927 (ook uitgegeven als proefschrift door Ipenbuur & van Seldam, Amsterdam, 1927)
• Meester, Mariët De eerste zonde, roman 1997. Koloniekak - Leven in een gevangenisdorp. De twintigste eeuw in Veenhuizen, non-fictie 2012. Hollands Siberië, roman 2014.
• Van den Brink, Clemens Bajesverhalen Veenhuizen, roman 2015, Pumbo.nl, ISBN 9789491456503
• Jansen, Suzanna Het pauperparadijs: een familiegeschiedenis. Balans, Amsterdam, 31e druk 2010, ISBN 978-94-6003205-9
• Kluyver, Adwin de (eindredactie) Koloniën van Weldadigheid, speciale uitgave, themanummer Noorderbreedte
• Schackmann, Wil: De kinderkolonie: tot een werkzaam leven opgeleid: de wezenopvang in Veenhuizen (1824-1859), 2016 (ISBN 9789045032474)
• Libbenga, Jan, Paupers en Boeven (De Kring, 2018) (ISBN 978-94-62970953)

	Plaatsen in de gemeente Noordenveld
Hoofdplaats: Roden Overige plaatsen: Allardsoog (deels) · Altena · Alteveer · Amerika · Boerlaan · Een · Een-West · De Streek · Foxwolde · Huis ter Heide · Klunderveen · Langelo · Lieveren · Leutingewolde · Matsloot · Nietap · Nieuw-Roden · Norg · Norgervaart (deels) · Oostindië (deels) · Peest · Peize · Peizermade · Peizerwold · De Pol · Roderesch · Roderwolde · Sandebuur · Steenbergen · Terheijl · Veenhuizen · Westervelde · Zuidvelde Drenthe: Steden en dorpen      Nederland: Provincies · Gemeenten