Tjonger
De Tjonger of Kuinder (officieel: De Tsjonger of De Kuunder, Stellingwerfs: Kuunder, Fries: De Tsjonger) is een riviertje dat van zuidoost naar het zuiden van de Nederlandse provincie Friesland loopt.
Tjonger
| ||||
| De Tsjonger | ||||
 | ||||
loop van de Tsjonger | ||||
| Lengte | 41,7 km | |||
| Bron | Opsterlandse Compagnonsvaart (Boven Tjonger) | |||
| Monding | Bij of Tusschenlinde bij Schoterzijl | |||
| Zijrivieren | Kleindiep | |||
| Stroomt door | Friesland | |||
| Bevaarbaar | 41,7 | |||
 | ||||
Tjongermolen bij Mildam | ||||
 | ||||
De Tjonger met schutsluis | ||||
| ||||
De Tjonger en de Opsterlandse Compagnonsvaart maken deel uit van de Friese Turfroute.
Tjongervallei
Tussen Mildam en Makkinga is de Tjongervallei een open biotoop met een unieke flora en fauna. Weidevogels als de wulp, grutto, scholekster, kemphaan, leeuwerik, kievit, gele kwikstaart en patrijs nestelden hier tot het begin van de 21e eeuw. Vanaf 2010 zijn ze minder waargenomen.
Loop
De Tjonger is 41,7 kilometer lang, maar inclusief de bovenloop de Boven Tjonger en de benedenloop de Bij of Tusschenlinde is de Tjonger ongeveer vijftig kilometer lang.
Bovenlopen
De Tjonger ontspringt bij de Drentse grens, ongeveer tussen Haule in de gemeente Ooststellingwerf en Veenhuizen in de gemeente Noordenveld in Drenthe, waar nu het Haulerdiep (Hauler Diep) ligt. Daarna volgt de Boventjonger. Bij Oosterwolde kruist het riviertje het Grootdiep. Verderop gaat de Tjonger onder de Opsterlandse Compagnonsvaart (Opsterlânske Kompanjonsfeart) door door middel van een duiker.
Behalve de Boventjonger zijn ook het Grootdiep en het Kleindiep bovenlopen van de Tjonger. Deze riviertjes zijn grotendeels gekanaliseerd en niet bevaarbaar vanwege de natuurlijke stuwen.
Kuinder of Tjonger
De hoofdstroom van de Tjonger begint vanaf de Boventjonger bij het kruisen van de Opsterlandse Compagnonsvaart. Daarvandaan loopt het rivier naar het westen langs Oldeberkoop, de polder Tjongerdellen en vervolgens langs Mildam. Daarna loopt de Tjonger naar het zuidwesten, langs Heerenveen tot aan de Engelenvaart (Engelenfeart).
Daar voorbij kruist de Tjonger met de Broeresloot of Vierhuistervaart (Broeresleat of Fjouwerhúster Feart), Jonkers- of Helomavaart (Jonkers- of Helomavaort) en Pier Christiaansloot (Pier Christiaanssleat). Vervolgens gaat de Tjonger naar het zuiden, langs het natuurgebied de Brandemeer en door Het Wijd Daarna langs Langelille naar de oude sluis in Schoterzijl.
Benedenlopen
Voorbij Schoterzijl gaat de Tjonger als de Bij of Tusschenlinde verder naar Slijkenburg, waar de rivier aanvankelijk in de Linde uitkwam. De Linde maakt tussen Slijkenburg en Kuinre gebruik van de oude stroom van Tjonger, terwijl de Tjonger tegenwoordig gebruikmaakt van het oostelijke gelegen Nieuwe Kanaal, waar de Tjonger vroeger bij Kuinre uitmondde in de Zuiderzee. Via Schoterzijl had de Tjonger ook een rechtstreekse verbinding met de Zuiderzee. Bij Kuinre ligt de Oude Kuinre, een restant van een aloude benedenloop van de Tjonger.
Door de aanleg van de Noordoostpolder zijn de mondingen geblokkeerd. Water uit de Tjonger komt sindsdien tot afvoer via de Friese boezem, onder andere door de Tsjerk Hiddessluizen bij Harlingen en het J.L. Hooglandgemaal bij Stavoren.
Kanalisatie
De Tjonger is van de Opsterlandse Compagonsvaart tot aan bij Rotstergaast over een lengte van 35 kilometer gekanaliseerd. De kanalisatie vond plaats in tussen 1886-1888 ten behoeve van scheepvaart en ontwatering, daarom wordt voor dit gedeelte ook vaak gesproken van het Tjongerkanaal.
Behoudens enkele meanders die geïsoleerd in natuurterreinen liggen, is er van het oorspronkelijk kronkelige tracé weinig overgebleven. Ten noorden van de oorspronkelijke Tjonger liggen hier en daar rivierduintjes, waarvan de Kiekenberg bij Oudehorne als de fraaiste wordt ervaren. Bij Ketliker Skar ligt de Tjongerdellen, een polder in de vallei waar ooit de hevig slingerende Tjonger gelegen heeft.
Sluizen
In het Tjongerkanaal liggen drie grote sluizen: Sluis I, II en III. Bij deze sluizen staan pompen om bij lage waterstand gebiedseigen water terug te pompen ten behoeve van de recreatievaart.
Via Sluis III is er toegang tot de Opsterlandse Compagnonsvaart. Naast Sluis III ligt een sifon onder de Opsterlandse Compagnonsvaart door. Deze verbindt de Tjonger met zijn bovenloop de Boven Tjonger. Door de duiker wordt voorkomen dat gebiedsvreemd water in de Tjonger terechtkomt. Een voormalige sluis in de Tjonger is de oude Schoterzijl, gelegen bij de gelijknamige buurschap Schoterzijl.
Sluis I bij Nieuwehorne
Sluis III bij Oosterwolde
Oude Schoterzijl bij Schoterzijl
Archeologie: Tjongercultuur
Binnen de archeologie is de zogeheten Tjongercultuur als onderdeel van de Federmessercultuur bekend. Amateurarcheologen vonden in de jaren dertig van de twintigste eeuw op enkele plaatsen langs de Tjonger vuurstenen werktuigen van jager-verzamelaars die hier kampementen hadden tegen het einde van laatste ijstijd (12.000 jaar geleden). Bekende pleisterplaatsen van deze oerjagers zijn Jardinga en Lochtenrek, tussen Oosterwolde en Makkinga. Een site van een nog oudere cultuur uit het laat-paleolithicum is nabij Lochtenrek aangetroffen: van rendierjagers van de Hamburgcultuur. De N381-brug over de Tjonger is in 2017 verfraaid met de naam Lochtenrek.
Taalgrens en naam
De Tjonger vormt een taalgrens: globaal kan gesteld worden dat het Friese taalgebied ten noorden ervan ligt, en het Stelllingwerfse taalgebied (Nedersaksisch) ten zuiden ervan. Uitzondering zijn de zuidelijke vervenersdorpen Appelscha en Ravenswoud: vooral de oudere inwoners spreken hier Fries. Elk taalgebied had zijn eigen naam met daarnaast de formele Nederlandse naam.
De Topografische Dienst van Kadaster Geo-Informatie vermeldt het water als Kuinder of Tjonger.[1] De naam De Tsjonger of De Kuunr geldt sinds 15 maart 2007 als de officiële naam. De Stellingwerfse naam Kuunder is sinds 15 maart 2007 ook de officiële naam van de Boven Tjonger.[2]
Zie ook
Bronnen, noten en/of referenties
|
 |
Zie de categorie Tjonger van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp. |